ضرورت افزایش تولید و صادرات گیاهان دارویی
کاشان فردا ـ توسعه کشت گیاهان دارویی را می‌توان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های اقتصادی و اولویت‌های اساسی در ایجاد اشتغال مولد قلمداد کرد. گیاهانی که غالباً با نیاز آبی کم و صرفه اقتصادی بالا شناخته می‌شوند و افزون بر اهداف دارویی، بدون این‌که بر کالری غذاها بیفزاید برای بهبود عطر و طعم غذاهای مختلف نیز به‌کار می‌رود؛ اما در حقیقت داروهای گیاهی هزاران سال است که برای درمان بیماری‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند و توانایی‌های بهبودی و ترمیمی آن‌ها چشمگیر و شناخته شده است.
در این رابطه «صادق صدقگو»، پژوهشگر حوزه برنامه‌ریزی و توسعه، در گفت‌وگو با «سبزینه» (روزنامه تخصصی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست کشور)، با بیان این‌که کشور ما از نظر تنوع اقلیم آب و هوایی دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته‌شده جهانی است، گفت: ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های عظیمی در حوزه کشت گیاهان دارویی در کشور وجود دارد. پژوهش‌گران حوزه تولیدات گیاهی، نه‌تنها تنوع گونه‌های گیاهی کشورمان را حداقل ۲ برابر قاره اروپا می‌دانند، که ایران را خاستگاه اصلی بسیاری از گونه‌های مهم از جمله گل‌محمدی، زعفران، باریجه، و شیرین‌بیان می‌‌شناسند. تحقیقات آنان نشان داده است که از ۴۲۲ هزار گونه گیاهی جهان، حدود هشت‌هزار گونه گیاهی در کشور ما موجود است که بیش از دوهزار و ۳۰۰ گونه دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای، آرایشی و بهداشتی هستند و یک‌هزار و ۷۲۸ گونه نیز، گیاهان بومی ایران بوده و فقط در این سرزمین می‌رویند؛ اما متأسفانه تاکنون تنها روی کم‌تر از پنج‌درصد آن‌ها به‌صورت جدی سرمایه‌گذاری شده است.
این درحالی است که براساس آمار، اﻳﺮان در تولید و ﺻﺎدرات زﻳﺮه ﺳﺒﺰ، زﻋﻔﺮان، ﺗﺨﻢ ﮔﺸﻨﻴﺰ، ﺻﻤﻎﻫﺎ و ﺷﻴﺮه و ﻋﺼﺎره ﻧﺒﺎﺗﻲ دارای ﻣﺰﻳﺖ رﻗﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ و می‌توان روی آویشن شیرازی، زیره سیاه، موسیر، گل‌گاو زبان، حنا و وسمه نیز به‌صورت ویژه سرمایه‌گذاری کرد.
صدقگو تاکید کرد: این ظرفیت می‌تواند در افزایش تولید ناخالص ملی و توسعه و بهبود صادرات غیرنفتی مؤثر باشد و گامی مهم در راستای تقویت اقتصاد خانوارهای روستایی باشد. در ﺳﻨﺪ ﻣﻠﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ نیز ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ زﻳﺮﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﻓﻖ ۱۴۰۴ ﺑﻪ ۵۰۰ ﻫﺰار ﻫﻜﺘﺎر اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ.
ایران در رتبه شانزدهم صادرات جهانی قرار دارد
این کارشناس کشاورزی با تأکید بر این که در ﺳﺎل ۲۰۱۶، ارزش ﺻﺎدرات ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎی آن ﺑﺮاﺑﺮ ۱۷/۴ ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر و ارزش واردات آن برابر ۱۸ میلیارد دلار بوده است، تصریح کرد: متوسط نرخ رشد ﺳﺎﻻﻧﻪ ارزش ﺻﺎدرات و واردات ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و فرآورده‌های آن در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ ﺑﺮاﺑﺮ شش‌درﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎی آن در ﺟﻬﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻫﻨﺪ، ﭼﻴﻦ، آﻣﺮﻳﻜﺎ، آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ هستند.
به گفته این کارشناس؛ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻬﻤﻲ ﺑﺮاﺑﺮ یک‌درﺻﺪ ارزش و ﻣﻘﺪار ﺻﺎدرات ﺟﻬﺎﻧﻲ در رﺗﺒﻪ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻗﺮار دارد و ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎی واردﻛﻨﻨﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎی آن در ﺟﻬﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎ، آﻟﻤﺎن، ژاﭘﻦ، ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن هستند که ﺳﻬﻢ اﻳﺮان نیز از ارزش واردات ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ۰/۴ درﺻﺪ و در رﺗﺒﻪ ﭼﻬﻞوﻳﻜﻢ دنیا است.
وی اضافه کرد: ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻘﺎم و ﺳﻬﻢ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان از ارزش ﺻﺎدرات و واردات ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺻﺎدراﺗﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ واردات آن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮده و ﺑﺎ اﺗﺨﺎذ اﺳﺘﺮاﺗﮋی‌های ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺗﻮان رﺗﺒﻪ ﺻﺎدراﺗﻲ ﻛﺸﻮر را در ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﻴﺪ.
صدقگو اعلام کرد: نکته حائز اهمیت در این آمارها آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه، ﺧﻮد ﺟﺰو ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻋﻤﺪه واردﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺰ هستند که بیان‌کننده اهمیت مصرف آن‌هاست.
صادرات گیاهان دارویی در ۸ ماهه نخست سال ۳۰۰ میلیون دلار است
وی افزود: به گفته حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی، ارزش صادرات گیاهان دارویی از کشور طی سال گذشته ۴۵۰ میلیون دلار و میزان واردات نیز حدود ۱۵۰ میلیون دلار بوده است و صادرات هشت‌ماهه نخست سال‌جاری نیز برابر ۳۰۰ میلیون دلار اعلام شده است.
حسین زینلی پیش‌بینی کرده است که تا پایان برنامه ششم توسعه، میزان سطح زیرکشت گیاهان دارویی کشور به ۲۵۰ هزار هکتار افزایش یافته و میزان صادرات گیاهان دارویی نیز به ۱/۵ میلیارد دلار در سال افزایش پیدا کند.
زینلی اولویت اصلی وزارت جهاد کشاورزی را توسعه کشت ۲۰ نوع گونه گیاه دارویی بومی کشور اعلام کرده و گفته است که زعفران، گل‌محمدی، آویشن شیرازی، موسیر، باریجه، آنغوزه، کرفس کوهی، گل گاوزبان، شیرین‌بیان، رازیانه، انواع زیره، تخم‌شربتی و سیاه‌دانه ازجمله این گیاهان هستند.
او همچنین براساس این‌که سالانه حدود سه‌هزار و ۵۰۰ تن گیاه دارویی از جنگل‌ها و مراتع کشور برداشت می‌شود، برنامه‌ریزی و تحقیقات برای قابلیت زراعی‌سازی و کشت برخی از این گیاهان دارویی خودرو و وحشی را از دیگر اولویت‌های این مرکز اعلام کرد.
این پژوهشگر حوزه برنامه‌ریزی و توسعه ادامه داد: عدم فسادپذیری سریع، عدم ایجاد ضایعات در مراحل برداشت تا حمل‌وفروش، مدیریت‌پذیری در توزیع و نگه‌داری در اثر بسته‌بندی آسان، امکان نگه‌داری بدون بهره‌گیری از تجهیزات انجماد، عدم نیاز به حمل با ماشین‌آلات مجهز به دستگاه‌های برودتی و در نهایت سهولت در فرآوری و تبدیل‌پذیری برای ماندگاری بالا را می‌توان تنها بخشی از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گیاهان دارویی دانست.
تولید ۹۴ درصد زعفران دنیا در ایران
وی گفت: زعفران در ۱۰۷ هزار هکتار از اراضی کشور با متوسط عملکرد سه‌کیلوگرم در هکتار کشت می‌شود؛ درحالی‌که کشاورزان اسپانیا ۱۵ کیلوگرم در هر هکتار برداشت می‌کنند.
صدقگو با اشاره به این‌که کشاورزانی که از روش‌های عملی و تحقیقاتی استفاده کرده‌اند، دارای متوسط برداشت ۱۲ کیلوگرم در هکتار هستند، گفت: بیش از ۹۴ درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود؛ اما تنها ۳۰۰ میلیون دلار گردش مالی این محصول در ایران است که در صورت بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان و بخش دارویی این محصول سالانه می‌توان ۲/۸ میلیارد دلار درآمدزایی برای کشور ایجاد کرد.
وی تاکید کرد: باید درپی آن بود تا با استقرار تکنولوژی فرآوری، از صادرات خام آن‌ها جلوگیری کرده و ارزش افزوده بیش‌تری را برای بخش کشاورزی و صنایع وابسته به آن ایجاد کرد و از طرفی برمبنای سخنان وزیر محترم جهاد کشاورزی با استقرار و توسعه این صنایع در کنار مراکز تولید در روستاها موجبات اشتغال‌زایی برای جوانان و فرزندان روستاییان فراهم شود.
این کارشناس افزود: به‌عنوان مثال سطح زیرکشت گل‌محمدی در کشور حدود ۲۰ هزار هکتار است و بلغارستان پس از ایران، دومین کشور پرورش‌دهنده گل‌محمدی با ۲هزار هکتار گل‌محمدی است؛ ولی این کشور توانسته با سرمایه‌گذاری در زمینه تولید اسانس، بازار جهانی این محصول و فرآورده‌های آن را در دست بگیرد.
صدقگو اعلام کرد: ﻗﻴﻤﺖ ﺻﺎدراﺗﻲ اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻞﻣﺤﻤﺪی در ﺳال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۵ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﺮاﺑﺮ سه‌هزار و ۲۱۱ دﻻر ﺑﻪازای ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم و ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﻴﻤﺖ صادراتی گل‌محمدی (خشک و تازه) در دوره مشابه ۱۴ دلار به‌ازای هر کیلوگرم بوده است.
و باز کشور ما طی هشت‌ماهه نخست سال‌جاری ۲۵۲ میلیون دلار صادرات زعفران داشته است؛ اما اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ۹۵ درﺻﺪ زﻋﻔﺮان ﺻﺎدراﺗﻲ ﺧﻮد را از ﻛﺸﻮر اﻳﺮان وارد می‌کند و پس از بسته‌بندی با کیفیت بر مبنای استانداردهای بین‌المللی و سلیقه جهانی ﻣﺠﺪداً ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﺪ.
توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی عامل اساسی در تکمیل زنجیره تولید
وی توسعه و تقویت واحدهای صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی را به‌عنوان عاملی اساسی در تکمیل زنجیره تولید و تحقق شعار محوری «از مزرعه تا سفره» دانست و افزود: علاوه‌بر فرآوری گیاهان دارویی می‌توان داروهایی بر پایه این گیاهان (داروهای گیاهی) تولید کرد.
صدقگو ادامه داد: دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تعداد داروهای گیاهی ثبت‌شده در فهرست رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دهه دوم انقلاب را تنها ۱۳۸ قلم دارو اعلام می‌کند که این تعداد در سال ۱۳۹۱ به ۹۳۸ قلم دارو رسیده و تا مردادماه سال ۹۵ با رشد ۱۰۰ درصدی به یک‌هزار و ۷۱۳ قلم داروی گیاهی افزایش یافته است.
حسین عصاره همچنین سیر صعودی ظرفیت اسمی تولید این داروهای گیاهی را که به‌صورت قرص، کرم، شربت و کپسول عرضه می‌شود از ۳۰۰ میلیون در سال ۹۲ به ۵۷۰ میلیون عدد در سال ۹۴ اعلام می‌کند و افزایش تعداد داروها و فرآورده‌های طب سنتی را نیز از ۱۲۱ قلم در سال ۹۱ به ۷۴۶ قلم دارو تا مرداد ۹۵ دانسته و ضمن اشاره به افزایش ۵/۲ درصدی سهم سرانه مصرف داروهای گیاهی در داروخانه‌ها، روند افزایش سطح زیرکشت برخی از گیاهان دارویی ازجمله زعفران، خانواده نعناعیان و چتریان، زرشک و گل‌محمدی در چهارسال اخیر را ۴/۴۱ درصد اعلام می‌کند و بعد از زعفران نیز زیره‌ها، رازیانه، موسیر، گل‌محمدی، گشنیز و شیرین‌بیان نیز بیش‌ترین سطح زیر کشت و صادرات را به خود اختصاص دادند.
توسعه گیاهان دارویی و کاهش سرانه مصرف داروهای شیمیایی
صدقگو تاکید کرد: گیاهان دارویی در بسیاری از موارد به‌راحتی قابلیت جایگزینی با داروهای شیمیایی را دارند.
وی با بیان این‌که آمار سازمان بهداشت جهانی می‌گوید بیش از ۷۵ درصد مردم کشورهای در حال توسعه نیازهای اولیه بهداشتی و درمانی خود را با استفاده از گیاهان دارویی مرتفع می‌کنند اعلام کرد: میزان تجویز داروهای گیاهی در آلمان ۷۷ درصد، در بلژیک و فرانسه ۷۵ درصد و در انگلستان ۷۴ درصد است.
پژوهشگر حوزه برنامه‌ریزی و توسعه بیان کرد: آلمان کشوری است که نه‌تنها از هیچ عقبه تاریخی قابل‌اتکایی در حوزه طب سنتی و به‌تبع آن گیاهان دارویی برخوردار نیست، بلکه به‌دلیل سردسیر بودن نیز فاقد هرگونه مزیت نسبی و بالقوه در حوزه کشت و تولید گیاهان دارویی است؛ اما این کشور با تدوین برنامه‌ای دقیق و منسجم و با تمرکز هدف‌مند بر مقوله گیاهان دارویی توانسته خود را به‌عنوان یکی از کشورهای قطب و قدرت‌مند در این حوزه به ثبت برساند، به‌گونه‌ای که در حال حاضر ترند مالی و درآمد ارزی آلمان صرفاً از طریق تولید و فرآوری گیاهان دارویی حدود ۶۰ میلیارد یورو، یعنی تقریباً برابر درآمد ارزی ایران از طریق فروش نفت خام در سال ۱۳۹۶ است.
وی افزود: کشورهای چین، هند، آمریکا و آلمان بازیگران اصلی تولید و تجارت گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن در جهان هستند. این کشورها نه‌تنها در تولید گیاهان دارویی، بلکه در صادرات و نیز هم‌زمان در واردات آن جزو کشورهای نخست جهان هستند. این وضعیت نگران‌کننده درحالی است که کشورمان ضمن بهره‌مندی از طب ایرانی‌ـ اسلامی دارای پیشینه‌ای تاریخی و بومی در این زمینه و برخورداری از ذخایر عظیم گیاهان دارویی بومی و تمایل و گرایش عمیق مردم به‌مصرف گیاهان دارویی؛ اما علاوه‌بر سهم اندک ایران در تولید و فرآوری گیاهان دارویی به‌نسبت سایر کشورها حتی سهم تجویز داروهای گیاهی در ایران نیز صرفاً سه درصد است؛ در حالی که گیاهان دارویی یک‌سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را به خود اختصاص داده و سهم تجارت جهانی از محصولات گیاهان دارویی حدود ۱۲۴ میلیارد دلار اعلام شده و طبق پیش‌بینی بانک جهانی در سال ۲۰۵۰ به پنج‌هزار میلیارد دلار خواهد رسید؛ اما سهم کشور ما در حال حاضر ۴۴۰ میلیون دلار (۴/۰ درصد سهم تجارت جهانی) است.
