چالش علم و دین در میدان رفتار دینداران

کاشان فردا – از دیرباز همواره یکی از میدان‌‌های حضور و خودنمایی دین، نقاط ضعف بشری نظیر «بیماری» و «مرگ» بوده است و ادیان یکی از کارکردهای خود را حل این معضلات برای بشر تعریف کرده‌اند.

نوعی تعامل و تبادل دوسویه میان دین‌دار و دین (دین‌گزار) برقرار بوده که در ازای باور و ایمان دین‌دار، دین به او آرامش و اطمینا‌ن‌خاطر می‌داده‌ است؛ خصوصاً هنگام مواجهه با بلایا و مصائب.
ازین معامله طرفین بهره‌مند می‌شدند؛ دین بر شمار باورمندان و در نتیجه قدرت خود می‌افزود، و دین‌دار صاحب مرهمی برای ترس‌ها و دردهایش می‌شد.

با ظهور علم مدرن، امااین رابطه برهم خورد. حالا سروکله یک مدعی جدید پیداشده بود که نه برای همه ترس‌ها و دردها، بلکه برای بسیاری‌شان پاسخی دیگر داشت.

چالش علم و دین یکی از پردامنه‌ترین چالش‌های الاهیاتی است که در دوره‌ی مدرن، دامن‌گیر همه‌ی ادیان شده است. در ایران نیز لااقل از دوره‌ی مشروطه یکی از محورهای فعالیت جریان روشنفکری (دینی و غیردینی) همین موضوع بوده است.

فراگیری این بحث در دهه‌های ۲۰و ۳۰، گروهی از روشنفکران دین‌دار (نظیر مرحوم مهندس بازرگان و مرحوم دکتر سحابی) که هم دل در گرو دین داشتند و هم سودای تجدد در سر، را بر آن داشت که به دفاع «علمی» از اسلام بپردازند و به زبان‌های مختلف اثبات کنند نه تنها معارضه‌ای بین قرآن و آموزه‌های اسلامی با ساینس و دستاوردهای دانش مدرن؛ از قبیل ترمودینامیک و تکامل زیستی داروین نیست، بلکه بسیاری از کشفیات علوم تجربی در نجوم و پزشکی و زیست‌شناسی و فیزیک و شیمی را می‌توان با تفسیر آیات قرآن دریافت.

آن جنس دفاع علمی از دین حالا دیگر کمتر خریدار دارد. طبیعی است، چون حالا صورت‌بندی نسبت علم و دین، متأثر از تحولات شتابان جامعه‌ی بشری، تغییر کرده است.

این روزها، شیوع یک بیماری ناشناخته و مرگ‌آور به نام «کرونا» زمینه‌ای فراهم ساخته که مسئله‌ی علم و دین دوباره در جامعه‌ طرح شود. با این تفاوت مهم که این بار میدان طرح این مسئله نه حوزه‌ی اندیشه‌ی نخبگانی، بلکه رفتار و عمل همگانی است.

این‌بار چالش علم و دین، دیگر یک موضوع نظری نیست که نخبگان در محافل علمی به آن بپردازند؛ بلکه حالا همه‌ی توده و عامه‌ی دین‌داران با این چالش مواجه‌اند. مواجهه‌ی مستقیم و نزدیک. بر سر بزنگاهی که یک‌سویش مرگ است. سخت‌ترین آزمون دین‌داران همین‌جاست؛ محک ایمان‌شان و سطح و کیفیت آن.

این روزها در محافل مذهبی بر سر نوع مواجهه با بیماری کرونا اختلاف نظرهای جدی مطرح است. یک گروه معتقد است با توجه به ویژگی‌هایی که این بیماری ناشناخته دارد و طبق هشدار پزشکان مجامع و محافل دینی مثل دیگر مجامع عمومی باید ایمنی‌ شود و درصورت لزوم باید اماکن زیارتی تعطیل شوند، و برگزاری مجالس و مناسک مذهبی موقتاً متوقف شود.

در مقابل گروه دیگر معتقد است باید با تکیه بر باور دینی («توکل» و «توسل») و نهایتاً عمل به دستورات طبی احادیث و البته نکات بهداشتی، با کرونا مقابله کرد و نباید قدرت دین را فراموش کرد، و در برابر کرونا، این دشمن تازه‌ ایمان، ترس نشان داد. بر همین مبنا، این گروه به‌شدت مخالف اختلال در برگزاری مناسک مذهبی و محدودسازی اماکن زیارتی‌اند.

گروه نخست، درعین باوربه دین، اما مبنای تصمیم‌گیری در قبال مناسک را نسخه دانش مدرن می‌داند و گروه دوم، بر نسخه ایمان پافشاری می‌کند. برخی هم (نظیر آتش‌زننده‌ی کتاب طب هاریسون) مجال مناسبی پیدا کرده‌اند برای عرضه‌ی نسخه‌های غریب خود به نام نسخه‌های شفابخش دینی.

این میان، شماری از مراجع (آقایان مکارم، وحید و شبیری) در پاسخ به استفتای مقلدان خود راه میانه را برگزیده‌اند؛ ضمن تأکید بر رعایت بهداشت و توجه به هشدارهای پزشکی (از جمله پرهیز از حضور غیرضروری در اماکن دینی) دین‌داران را به سازوکارهای مذهبی نظیر دعا و توسل دعوت کرده‌اند. دیگر مراجع نیز تاکنون سکوت کرده‌اند. طبیعی است؛ میدان خطیری است و هر موضع‌گیری در آن، در آینده تبعاتی خواهد داشت.

این تکثر آرا سبب بروز تکثر رفتار در بدنه‌ی دین‌داران شده است. در چند روز گذشته، برخی هیئت‌های مذهبی با صدور اعلامیه‌هایی از تعلیق برنامه‌ها و مجالس خود خبر دادند؛ در مقابل برخی منبریان با انتقاد از تعطیلی هیئت‌ها و سرزنش تعطیل‌کنندگان، بر حفظ روال برپایی مناسک تأکید دارند.