از آب گل‌آلود سیل برای سدسازی بی‌رویه ماهی نگیرید
کاشان فردا – علی میرچی، استاد مهندسی منابع آب دانشگاه ایالتی اوکلاهوما در گفت‌وگو با یورونیوز به تحلیل ناگفته‌های سیل اخیر ایران و وضعیت منابع آبی کشور به دنبال بارش‌های اخیر پرداخت. او همچنین با توجه به مطالعات و تخصصش دلایل فرو ریختن برخی سازه‌ها از جمله پل‌های نوساز در سیلاب‌های اخیر را تحلیل کرد.
میرچی در زمینه مطالعات حوضه‌های آبریز و ارزیابی ظرفیت رودخانه و پل در انتقال ایمن سیلاب کار کرده و در حال حاضر در زمینه مدیریت منابع آب تحقیق می‌کند.
سیل در ایران کماکان در جریان است. وضعیت آق‌قلا دوباره در حالت اضطرار قرار گرفته‌است. بخش‌های مختلفی از ایران از شمال و جنوب و غرب کماکان درگیر مسایل و گرفتاری‌های پساسیل هستند. با این حال خبرهای خوشی از آبگیری دریاچه ارومیه و برخی دیگر از تالاب‌های نیمه‌خشک کشور نیز به گوش می‌رسد.
آیا می‌شد سیل را پیش‌بینی کرد و جلوی خسارت‌ها را گرفت؟
پیش‌بینی دقیق میزان بارش دقیق آب ایران بر اساس امکانات موجود ممکن نبود. مدل‌های اروپایی و امریکایی می‌توانند امکان پیش‌بینی میان‌مدت و کوتاه‌مدت بارش را فراهم کنند اما پیش‌بینی میزان دقیق بارش حاصل از جریان‌های جوی بارش‌زا مانند آن‌چه در ایران شاهدش بودیم در حال حاضر و بر اساس امکانات کنونی دشوار است.
اما به هر شکل سیل اخیر نشان داد پهنه‌بندی سیلاب‌ها در ایران اشکال جدی دارد و باید حریم مسیل‌ها برای جریان‌های سیلابی بزرگ، به‌روز شده و بازنگری و مدیریت شود.
این کار قدم نخست برای آمادگی و مواجه با سیلاب است. همچنین در این میان باید به مقوله مهم کنترل ساخت‌وسازها در مسیل‌ها هم توجه کرد تا احتمال آسیب به دنبال وقوع سیل به حداقل برسد.
بیشتر بخوانیم:
+ آیا سیل اخیر ایران قابل پیش‌بینی بود؟
بسیاری از سازه‌های حتی نوساز در سیل اخیر از بین رفتند. دلیل از بین رفتن این سازه‌ها چه بوده؟
تخریب سازه‌های نوساز از جمله پل‌ها در جریان سیلاب‌های اخیر ایران خبر بسیار بدی است و بیش از هر چیز نشان از ضعف آشکار مطالعات «بارش طراحی» و مدل‌سازی بستر رودخانه‌ها است.
بارش طراحی یعنی انتخاب شدت، مدت، و فراوانی بارشی که یک طرح مهندسی بر اساس آن صورت می‌گیرد. مهندسان برای طراحی پل‌های رودخانه‌ای از مفهومی به نام «سیلاب طراحی» استفاده می‌کنند.
بر اساس بارش طراحی و با روش تحلیل فراوانی، بزرگی سیلاب تخمین زده می‌شود. بعدا با استفاده از مدل‌های کامپیوتری بستر رودخانه و ظرفیت انتقال سیلاب در محل پل ارزیابی شده، و طول دهانه پل به صورتی پیشنهاد می‌شود که امکان انتقال ایمن سیلاب فراهم شود.
اگر این موارد به درستی اجرا نشود، امکان آن هست که پل ظرفیت لازم برای انتقال سیلاب را نداشته باشد و در نتیجه شاهد سرریز شدن آب و به خطر افتادن سازه پل باشیم.
فقد‌ان آیین‌نامه مطالعات سیلاب در ایران به ضعف طراحی و اجرای سازه‌های رودخانه‌ای منجر می‌شود. موارد متعددی را از این دست در سیلاب‌های اخیر ایران دیدیم. یک بخش این مشکل به این خاطر است که مطالعات آبی در طراحی مسیل‌ها و پل‌ها جدی گرفته نشدند. به این دلیل که کشور عموما شرایط خشک‌سالی داشته و پیش‌بینی‌ها بر این قرار بوده که احتمال وقوع سیلاب بزرگ در برخی مناطق کم است.
بحث ساخت‌وسازها در بستر مسیل‌ها تا چه میزان تاثیرگذار بوده؟
اتفاقا نکته مهم دیگر بحث جلوگیری از ساخت‌وساز بی‌رویه در مسیل‌ها است که در سال‌های گذشته کمتر به آن توجه شده است. مسلما این ساخت‌وسازها ظرفیت انتقال سیلاب را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود جان و مال شهروندان در معرض خطر مستقیم قرار گیرد.
اگر حریم رودخانه به درستی رعایت شده بود، به جرات می‌توانم بگویم که میزان خسارت ناشی از سیل اخیر به مراتب کمتر شده بود. حریم رودخانه یعنی محدوده‌ای که در سیلابی که بطور متوسط هر ۲۵ سال یک‌بار اتفاق می‌افتد به زیر آب می‌رود.
با همه این‌ها باید بگویم که بارش و سیلاب پدیده‌های تصادفی هستند و همیشه درصدی از احتمال وجود دارد که سازه‌های مدرن نیز دچار ضعف و تخریب شود.
در ساخت‌وسازها اغلب مساله زلزله و پایداری بنا در نظر گرفته می‌شود. تا چه میزان در ساخت‌و سازهای شهری داخل ایران مساله سیل و سیلاب‌ها لحاظ می‌شود. به ویژه در مناطق روستایی.
این نکته که آیین‌نامه و ضوابط طراحی از نقطه نظر سیلاب در ایران مدون نشده بالطبع به ضعف گسترده سیستماتیک در طراحی و اجرای سازه‌های رودخانه‌ای منجر می‌شود.
جا دارد کشور با توجه به تجربه‌ای که در تدوین استانداردهای سازه و زلزله دارد، بتواند تلاش جدی برای ضابطه‌مندکردن تجزیه و تحلیل بارش و سیلاب شروع کرده و این مطالعات و ایجاد استانداردهای تازه را نیز به نتیجه برساند.
مساله دیگر عدم هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی است. برای نمونه وزارت نیرو و سازمان آبخیرداری در مدیریت سیلاب تفاوت رویکرد دارند. این نهادها برای مدیریت بهینه سیلاب و جلوگیری از تخریب در کشور نیازمند همکاری و هم‌اندیشی و تشریک مساعی بیشتری هستند.
یکی از مسایلی که درباره ایران مطرح‌شده ورشکستگی آبی در ایران است. آیا باران‌های اخیر می‌تواند تا حدودی جلوی این ورشکستگی را بگیرد؟
بارش‌های اخیر میزان منابع آبی تجدیدشونده کشور را در سال آبی جاری افزایش داده و نگرانی در زمینه کمبود آب به طور موقت کاهش یافته است. نگرانی این است که برخی بحواهند از آب گل‌آلود سیل اخیر برای سدسازی بی‌رویه ماهی بگیرند.
خطری که این‌جا وجود دارد اینست که دولت‌مردان و افکار عمومی برداشت ناقص و نادرستی از شرایط موجود داشته باشند و به این نتیجه برسند که بحث ورشکستگی آب در ایران به طور کامل برطرف شده است و یا اینکه از فردا باید روی هر رودخانه‌ای سد ساخته شود.
بیشتر بخوانیم:
+ اینکه برخی می‌گویند وارد دوره ترسالی شدیم درست نیست
در این مورد به جرات می‌توانم بگویم که بر اساس شرایط اقلیمی و مصرف آب در ایران در سالیانی نه چندان دور دوباره با بحث‌های کم‌آبی در کشور مواجه خواهیم بود.
حتی می‌توان گفت که گفتمان جهت‌داری در حال شکل‌گیری است که منتقدان سیاست‌های کنونی را به ساده‌اندیشی و بی‌تجربگی متهم کرده و حاضر به بازنگری در روش‌ها و اولویت مدیریت منابع آب در کشور نیست.
ادامه دیدگاه‌های صرف سازهای راه‌حل جامع و کاملی در این زمینه اختیار ما قرار نمی‌دهد. متاسفانه شاهد طرح ناقص مسایل از سوی برخی دولت‌مردان هستیم. با بهره‌برداری سیاسی از وضعیت موجود پیگیر سیاست‌های مدیریت سازهای منابع آب در کشور هستند.
این دیدگاه این نکته را در نظر نمی‌گیرد که بحران سیل ضریب حساسیت جامعه و کارشناسان را برای راه‌حل‌های جامع‌تر از جمله مدیریت حوضه آبریز و آبخوان‌داری و راه‌حل جایگزین برای تامین آب شرب در کشور از جمله استفاده از پساب تصفیه شده برای مقاصد شرب فراهم کرده است.
اگر بخواهید به زبان ساده برای مخاطبان وضعیت منابع آب ایران را توضیح دهید، چه خواهید گفت؟
نکته نگران‌کننده اصلی در زمینه مدیریت منابع آبی از نظر موجودی آب، افت گسترده سطح‌آب زیرزمینی در نقاط مختلف ایران است که یکی از مهم‌ترین نشانه‌های ورشکستگی آبی است.
تا زمانی‌که کشور در زمینه تعادل‌بخشی آبخوان‌ها به وضعیت مطلوبی نرسد، کماکان سایه تنش‌های آبی بر سر کشور باقی خواهد ماند و وضعیت در صورت عدم اصلاح به مراتب بدتر خواهد شد.
واضح است که نیازمند به تاکید درباره بد مصرفی الگوی آب و آموزش همگانی هستیم تا جلوی وقوع بحرانی دیگر در حوزه آب گرفته شود.
چه مساله‌ای در سیل اخیر به توجه به تخصص شما بیش از موارد دیگر متعجب‌تان کرد و برایتان سوال‌‌برانگیز بود؟
بر اساس فیلم‌های موجود و برخی اطلاعات در مدیریت سدها، توسعه شهری در داخل مسیل‌ها بسیار نگران‌کننده است. نکته‌ای که هم در سیل اخیر در شیراز شاهد آن بودیم و هم در گذشته در قم مورد مشابه آن اتفاق افتاده بود. نکته دیگر ضعف اطلاعاتی و عملیاتی در مدیریت سدها به ویژه در مورد سیل آق‌قلا است. البته بحث مدیریت سدها به نسبت در جنوب ایران بهتر بود.
به نظر می‌رسید هماهنگی بین سازمان هواشناسی و عوامل اجرایی مدیریت سازه‌های آبی ضعیف بوده و نیازمنده بهبود کلی است.
