کاشان فردا – ریزگردها بخش قابلتوجهی از ایران را تحت تاثیر قرار دادند و به باور کارشناسان حاضر در میزگرد ایرنا، بیتوجهیها به بیابان به عنوان کانون اصلی این پدیده، از جمله در شمال استان اصفهان موجب شده تا این معضل علاوه بر تهدید برای سلامت مردم، به یکی از چالشهای اساسی کشور تبدیل شود.
به گزارش ایرنا، فرایند تخریب سرزمین، نابودی زیستبومها یا کاهش توان تولید زیستی زمین بیابانزایی نام دارد و با این تعریف، وسعت بیابانهای ایران در 10 سال گذشته به علتهایی مانند افزایش جمعیت، چرای زیاد دام، برداشت بیرویه و آلودگی سفرههای آب زیرزمینی، تغییر کاربری زمین، برداشت غیر اصولی از معدنها و مدیریت نامناسب مرتعها و زمینهای کشاورزی رو به گسترش نهاد.
بیابان به مناطق دارای اقلیم خشک با میانگین سالانه کمتر از 50 میلیمتر بارندگی و پوشش گیاهی فقیر گفته میشود که وسعت چنین نقاطی در ایران پیشتر 32.5 میلیون هکتار، سرانه بیابان در کشور 0.5 هکتار و سرانه جهانی 0.22 هکتار گزارش شده بود.
تنها چنین نقاطی بیابانی محسوب نمیشوند و با تقسیمبندیهای زیست سازگان، 43.7 میلیون هکتار از مساحت کشور در این زمره جای میگیرد؛ 20 میلیون هکتار از زیست سازگان بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی و از این میزان 6.4 میلیون هکتار در محدوده کانونهای بحرانی است که در 97 شهرستان و 18 استان پراکنده است.
شکلگیری بیابانهای طبیعی در واقع تحت تاثیر متقابل مجموعهای از عوامل محیطی (اقلیم، خاک، گیاه، زمینشناسی، زمین ریختشناسی و آب شناسی) صورت میگیرد که هر یک مستقیم یا غیرمستقیم در پیدایش آن سهم دارند.
بر این اساس، قلمرو بیابانهای ایران در قالب طرحی پژوهشی برابر 907 هزار و 293 کیلومترمربع عنوان شده که 55 درصد از مساحت کشور را در بر میگیرد و نشانگر رشد جریان بیابانزایی است.
فعالیتهای بیابانزدایی در ایران اما از سال 45 آغاز و از آن زمان تا کنون نزدیک به 27 میلیون هکتار طرحهای آبخیزداری اجرا و نزدیک به 2 میلیون و 200 هزار هکتار جنگل دستکاشت ایجاد شده است.
قرار بود در قالب برنامه پنجم توسعه، هشت میلیون هکتار طرح آبخیزداری در کشور انجام شود که بهرغم سرعت جریان بیابانزایی، در عمل نزدیک به سه میلیون و 800 هزار هکتار به اجرا درآمد.
کویر لوت و دشت کویر در این میان از بیابانهای اصلی و بزرگ ایران بوده و آران و بیدگل در شمال استان اصفهان به نوعی دروازه ورود به این نقاط است که تا کنون سه کانون بحران در آن شناسایی شدهاست.
کویر سیازگه ابوزید آباد و مرنجاب در آران و بیدگل از جمله نقاطی است که در صورت شدت گرفتن مشکلات موجود، میتوانند حتی زندگی عادی در نقاط مسکونی همجوار را با مشکل رو به رو سازند.
به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، 16 کانون ریزگرد در مجموع با مساحت نزدیک به یک میلیون و 90 هزار هکتار در این استان قراردارد و بروز این پدیده سالانه بیش از 360 میلیارد ریال به امکانات زیربنایی و منابع طبیعی از جمله پایگاههای نظامی، زمینهای کشاورزی، راههای ارتباطی، شهرکهای صنعتی و راهآهن زیان وارد میکند.
این در حالی است که 300 هزار هکتار از نقاط کانونی بحران در استان اصفهان از جمله 120 هزار هکتار در شمال شهرستان آران و بیدگل نهالکاری شده، اما برای استمرار این طرحهای بیابانزدایی سالانه نزدیک به 150 میلیارد ریال اعتبار نیاز است.خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) شهرستان کاشان در این راستا میزگردی با عنوان «واکاوی بحران ریزگرد» با حضور رضا شفیعی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل، اللهیار دولتخواه رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل، مهدی بازرگانیپور عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، جواد رحمتی رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل و محسن سلطان محمدی عضو انجمن حافظان محیط زیست آران و بیدگل برگزار کرد.
**
ریزگردها منشا داخلی دارند
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در این میزگرد گفت: منشا بروز پدیده ریزگرد در سالهای گذشته بیشتر داخلی بوده که البته برخی مسئولان پیشتر به علتهای خارجی هم اشاره کردند.
مهدی بازرگانیپور افزود: بر اساس آمارها سالانه نزدیک به 0.5 متر سطح آب سفرههای زیرزمینی شهرستان آران و بیدگل کاهش مییابد. این امر موجب افت رطوبت سطح خاک، خشکی و در نتیجه ریزگرد میشود.
وی بیان کرد: کاهش سطح آبهای زیرزمینی همچنین منجر به هجوم آب شور دریاچه نمک به سمت سفرههای آبهای شیرین میشود که این پدیده آسیبهای سنگینی دربر داشته و جبرانپذیر نیست.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: خشکسالی و کمبود منابع آب شیرین در منطقه شمال استان اصفهان موجب رهاسازی زمینهای کشاورزیشده که خود این زمینها، ظرفیتی برای بروز پددیده ریزگرد است.
وی با اشاره به جدیبودن بحث خشکشدن دریاچه نمکی یادآور شد: این دریاچه با وسعت سه هزار کیلومترمربع، میتواند در آیندهای نزدیک به کانونی برای ایجاد ریزگردهای نمکی تبدیل شود.
بازرگانیپور تصریح کرد: ورود پسابهای صنعتی و کشاورزی آلوده به فلزات سنگین به این منطقه، میتواند بر روی سلامت جامعه بیش از اینها تاثیر بگذارد.
بیشتر به کویرهای سگزی و جرقویه توجه میشود تا آران و بیدگل
وی ریزگردها را پدیدهای قابل مدیریت دانست و عنوان کرد: برنامهریزی و بودجه پایه هرگونه اقدامی است، اما مسئولان بیشتر به کویرهای سگزی و جرقویه توجه داشته و سهم نقاط کویری شمال استان از اعتبارها بسیار ناچیز است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: کشورهایی مانند مغولستان، چین و آمریکا که در گذشته دچار بحران ریزگرد بودند، با اختصاص بودجههای لازم و اجرای طرحهای بزرگ نهالکاری این مشکل را تا حدود زیادی برطرف کردند.
وی همچنین تاکید کرد: باید رسانهها بیشتر و جدیتر به بحث ریزگردها ورود پیدا کرده و حساسیت آن را برای مردم و مسئولان کشور بازگو کنند تا شاید تغییری در شرایط کنونی شاهد باشیم.
**
خشکیدن دریاچه نمک و توفانهای نمکی جدی گرفته شود
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل نیز گفت: دریاچه نمک بین استانهای اصفهان، قم و سمنان در آستانه خشکشدن کامل و شدتگرفتن بحران ریزگرد است.
محسن سلطانمحمدی افزود: نگاه به مساله خشکشدن دریاچه نمک باید فرامنطقهای باشد، زیرا کمتوجهیها در آینده نزدیک، منجر به بروز توفانهای نمکی و درگیری استانهای مرکزی ایران به طور مستقیم خواهد شد.
وی با تاکید بر ضرورت تامین حقآبههای زیستمحیطی بیان کرد: خشکسالی و ساخت سدها موجب شده تا امروز تنها 2 درصد آب مورد نظر وارد نقاط کویری شمال استان اصفهان شود.
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل اضافه کرد: برداشتهای بیرویه آب، روشهای اشتباه کشاورزی و مرتعداری هم در زمینه شدتگرفتن اثرهای خشکسالی و پایین رفتن سطح آب موثر بوده که باید هر چه زودتر مدیریت شود.
۲ روز ریزگرد در سال ۶۲ و ۹۵ روز در سال ۹۴
وی تاکید کرد: بر اساس آمارها در سال 62 کشور تنها 2 روز از سال درگیر ریزگرد بود که در سال 94 این میزان به 95 روز رسید.
سلطانمحمدی تصریح کرد: ایجاد کمربند سبز در مناطق بحرانی و آموزش و فرهنگسازی میتواند تا حدودی ریزگردها را کنترل کند، اما در این زمینه هماهنگی بین دستگاههای ذیربط و جلب مشارکت تشکلهای غیردولتی ضروری است.
وی همچنین عنوان کرد: استفاده از ظرفیتهای مردمی (سربازان وظیفه، بسیجیان، دانشآموزان و دانشجویان) برای کاشت نهال نیز میتواند مورد توجه دولتمردان قرار گیرد.
**
مقابله با ریزگردها بدون حقآبه زیستمحیطی کفایت نمیکند
رئیس اداره حفاظت محیط زیست آران و بیدگل نیز در این میزگرد بیان کرد: اقدامهای تحسینبرانگیزی از گذشته تا کنون در بحث تثبیت شنهای روان صورت گرفته که نتیجه آن ایجاد جنگلهای دستکاشت تاغ است.
اللهیار دولتخواه افزود: تامین حقآبههای زیستمحیطی همانند تامین نیاز آبی جامعه انسانی ضروری است و فقدان توجه به آن آسیبهای جبرانناپذیری به محیط زیست وارد میکند.
وی گفت: بدون توجه به مسائل زیستمحیطی در سالهای گذشته، بر روی رودهای ورودی به دریاچه نمک، سد بستهشده که موجب خشکیدن منطقه و ایجاد کانونی مستعد برای توفانهای نمکی خواهد شد.
دولتخواه، نبود مدیریت گردشگری را از دیگر مشکلات پیشرو دانست و عنوان کرد: ورود بیبرنامه تعداد زیادی گردشگر به نقاط کویری مانند مرنجاب موجب تخریب محیطزیست، پوشش گیاهی و جانوری شده که نیازمند ورود جدی دولت به موضوع جهت جلوگیری از ادامه این روند است.
وی همچنین با اشاره به تشکیل کارگروهی در اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان برای پدیده گردوغبار تاکید کرد: تصمیمهای خوبی در این زمینه گرفتهشده اما نقش مطالبهگری افکار عمومی در این زمینه اهمیت بالایی دارد.
**
نهالکاری کانونهای بحران، شاید ۵۰۰ سال دیگر
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل نیز با اشاره به مساحت 610 هزار هکتاری این شهرستان گفت: نزدیک به 384 هزار هکتار از مساحت این شهرستان بیابان است و نوار بندریگ به صورت نعل اسبی با طول 90 کیلومتر و عرض پنج تا 15 کیلومتر منطقه را احاطه کرده است.
رضا شفیعی افزود: نهالکاری، بذر و مالچپاشی برای تثبت شن در ۵ دهه گذشته در منطقه انجام شده و این فعالیتها تا حدودی جلوی هجوم ریزگرد و شنهای روان را گرفت و با جلوگیری از مهاجرت به توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی منجر شد.
وی تصریح کرد: نوار بندریگ به علتهایی مانند استفاده بیرویه مردم از عرصههای طبیعی، قطع درختان، خشکسالی و افت سطح آبهای زیرزمینی، در چند سال گذشته فعال و به کانون ریزگردها تبدیل شده است.
شفیعی اضافهکرد: افزون بر 100 هزار هکتار کانون بحران ریزگرد در شهرستان آران و بیدگل وجود دارد که اجرای طرح تثبیت شنهای روان در آنها ضروری و البته سالانه 200 هکتار نهالکاری هم در جریان است.
رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل ادامه داد: اعتبارهای کنونی برای طرحهای نهالکاری، جهت تثبیت شنها بسیار کم است بهطوری که با این اعتبار تثبیت شنها بیش از 500 سال طول میکشد که این روند بسیار کند، نیاز به توجه ویژه دولت دارد.
وی همچنین تاکید کرد: یکی دیگر از چالشهای پیش رو به عنوان منشا افزایش ریزگردها، زمینهای کشاورزی است که با توجه به پایینرفتن سطح آبهای زیرزمینی و تداوم خشکسالی به تدریج به حال خود رها میشوند.
شفیعی؛ بیبرنامگی و نبود مدیریت در حوزه گردشگری کویر را از دیگر عاملهای اثرگذار دانست و افزود: ورود بیضابطه هزاران خودرو به مناطق کویری تخریب مرتعها، پوشش گیاهی منطقه و جابهجایی تپههای شنی منجر به بروز ریزگرد در منطقه شدهاست.
وی افزود: بحثهای منابع طبیعی و محیط زیست باید با نگاهی ملی بررسی شود زیرا تخریب یک عرصه کویری در آران و بیدگل، موجب افزایش ریزگرد و گرد و غبار اصفهان و سایر استانهای همجوار خواهد شد.
شفیعی با اشاره به از بینرفتن پوشش گیاهی و حرکت شنهای روان در نقاط کویری تصریح کرد: اگر اقدام مهمی صورت نگیرد، در سالهای پیش رو اصفهان نیز به سرنوشت خوزستان دچار خواهد شد.
**
ضرورت فرهنگسازی و حمایت از تشکل های غیردولتی
رئیس انجمن زمینشناسی آران و بیدگل هم در این میزگرد گفت: نقاط کویری شمال استان اصفهان دارای رسوبات تبخیری (نمکی، گچی، آهکی) و تپههای ماسهای با ذرات کمتر از یک شانزدهم میلیمتر است که بسته به سرعت و قدرت وزش باد میتواند جابهجا شود.
جواد رحمتی افزود: ریزگردها آسیبهای بسیاری به سلامت انسانها میزند، رسوب آنها روی برگ گیاهان مانع عمل فتوسنتز میشود و حتی زیست گونههای جانوری را هم با مشکل روبهرو میکند.
وی بیان کرد: خشکی دریاچه نمک و وقوع طوفانهای نمکی هم در صورت بیتوجهی نقاط مختلف کشور را درگیر خواهد کرد که باید با تمهید راهکاری به مقابله با این شرایط برخواست.
رئیس انجمن زمینشناسی آران و بیدگل تاکید کرد: پشتیبانی دولت از تشکلهای مردمی و استفاده از ظرفیت آنها برای مقابله با بحران ریزگردها بسیار ضروری است و میتواند بهعنوان بازویی قوی کمکحال باشد.
رحمتی همچنین با اشاره به ضرورتهای گسترش فعالیتهای آموزشی و اطلاعرسانی برای فرهنگسازی در جامعه افزود: باید رسانهها در این زمینه نقش پررنگتری ایفا کرده و مردم را به حفظ منابع طبیعی و محیطیست ترغیب کنند.
وی یادآور شد: باید طرح های مرتبط با تثبیت شن های روان از طریق نهالکاری یا مالچ پاشی با قدرت ادامه یافته و با تخصیص منابع بیشتر در این زمینه مانع از شدت یافتن بحران ریزگرد و بروز گرد و غبار شد.
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل همچنین گفت: ممکن است برخی فعالان زیست محیطی در اجرای طرح های مالچ پاشی نکته هایی موادی جایگزین با اثرهای جانبی کمتر پیگیری شود.