مردی که ژاپن را ژاپن کرد
کاشان فردا ـ رؤیای ژاپن شدنِ ایران رؤیایی سوخته است. اگر میخواستیم ژاپن شویم اجازه نداشتیم هیچ فرصتی را در 150 سال گذشته از دست دهیم، در حالی که ما نه تنها فرصتها را از دست دادهایم، بلکه «فرصتسوزی را نهادینه کردهایم و به نوعی شیوۀ زندگی تبدیلش کردهایم».
بیش از ۱۰۰ سال است که ما ایرانیها خود را با ژاپن مقایسه میکنیم. یک نمونۀ آن مربوط به بیش از 110 سال پیش است: «ناصرالملک»، از رجال نامدار دوران قاجار که چند سال هم در دوران احمدشاه نایبالسلطنه بود، در کوران انقلاب مشروطه در نامهای به آیتالله طباطبایی نوشت: «امروز برای سرمشق مللِ غافل و خوابآلوده هیچ نمونه بهتر از ژاپن نیست». پس رجال ایران همان زمان هم ژاپن را الگو میپنداشتند. بنابراین، در نوشتاری به اوجگیری ژاپن میپردازیم.
«امپراتور موتسوهیتو»، معروف به «مِیجی»، با تدابیر خود نقش هدایتکنندهای برای تبدیل ژاپن فئودال به ژاپن مدرن داشت. مِیجی از 1867 تا 1912 به مدت 45 سال امپراتور ژاپن بود. یعنی نیمی از سلطنت ناصرالدین شاه، کل دوران مظفرالدین شاه، دوران محمدعلی شاه، و سه سال اول احمد شاه).
مِیجی چه کرد؟
میجی در سیاست داخلی ژاپن، با سرکوب خانهای فئودال قدرت را به «تِنو» یا «میکادو» (هر دو لقب امپراتور ژاپن است) بازگرداند و دوباره قدرت را تمرکز بخشید.
در گام بعد، هیئتی ژاپنی، به اروپا اعزام شد تا پیوندها را با کشورهای پیشرفته عمق بخشند. ژاپن در سال 1873 در نمایشگاه جهانیِ وین شرکت کرد. نخستین اسکناسهای یِن که تازه پول ملی شده بود در فرانکفورت چاپ شد.
دانشجویان بسیاری را برای تحصیل روانۀ اروپا، و از آن مهمتر هزاران مستشار از اروپا و آمریکا به ژاپن دعوت کرد. این مستشاران، وظیفه داشتند روند مدرنسازی ژاپن را تسریع کنند. آنها باید هم انتقال فناوری میدادند، و هم ژاپنیها را تعلیم میدادند تا جایگزینِشان شوند.
اقدام بعدی این بود که مدرسه رفتن اجباری شد، هدفی که 1910 محقق شد. اما از آن پرچالشتر مدرنسازی سازمان نظامی کشور بود. یاماگاتا آریتومو، سامورایی سابق و فرمانده ارتش جدید ژاپن، در 1869 به اروپا رفت و فروتنانه در آنجا آموزش نظامی دید و دستاوردهای غرب را در ژاپن پیاده کرد. نظام وظیفۀ عمومی در 1873 (50 سال پیش از ایران) برقرار شد.
با وجود خدمت سربازی عمومی، طبقۀ ساموراییها کارکردشان را از دست میدادند. ضمن اینکه دهقانان نیز از سربازیرفتن ناراضی بودند. این دو گروه در سال 1877 شورش کردند (شورش ساتسوما) که با سرکوب آن، طبقۀ سامورایی برای همیشه اهمیت خود را از دست داد. اما نتیجۀ این نوسازی نظامی خیرهکننده بود: شکست چین (1895)، شکست روسیه (1905) و اشغال مناطق گسترده در آسیای شرقی و اقیانوس آرام.
نوعی انقلاب صنعتی بر اساس الگوی اروپا رخ داد، برای مثال 1872 (برابر 1251 شمسی، ۲۴مین سال سلطنت ناصرالدین شاه، نخستین خط آهن بین توکیو و یوکوهاما کشیده شد. در سال 1880 «نمایشگاه صنایع ملی» برگزار، و در سال 1901 کارخانۀ فولادسازی یاواتا راهاندازی شد.
ژاپن از توسعۀ سیاسی هم بیبهره نبود و جنبشی دموکراسیخواه با احزابی متنوع پدید آمد که در نتیجۀ آن در سال 1889 نوعی نظام مشروطه در ژاپن شکل گرفت که بیشتر شبیه مشروطۀ اقتدارگرایانۀ پروسی بود. (در نوشتاری دیگر باید به این موضوع بپردازم).
وقتی مِیجی در سال 1912 درگذشت مبانی توسعۀ صنعتی و شتابان ژاپن محقق شده بود.
مهدی تدینی ـ کانال سخنرانیهای