میرعزای کاشی
کاشان فردا ـ میرعزا به ماتم سلطان مشرقین
چون ابر نوبهار ببار اشک از دو عین
بعد از شهادت شه لب‌تشنگان حسین
منع است اگر خنده بی‌جا کند کسی
«سیّد مصطفی» مشهور به میرعزای کاشی (کاشانی) از برجسته‌ترین تعزیه‌سرایان و شبیه‌گردانان دوره قاجاریه است.
پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه از سفر نخست خود به اروپا (۱۲۹۰ه.ق) تماشاخانه‌ی دولتی به سبک معماری رویال آلبرت‌هال لندن در تهران ساخته شد.
کنت گوبینو می‌نویسد: در زمان ناصرالدین شاه، میرزا محمدتقی تعزیه‌گردان که برای نمایش دربار، بهترین بازی‌گران دربار را گرد می‌آورد، در هر جای کشور شخص با استعدادی سراغ می‌کرد، به سر وقت او می‌رفت و به وعده و وعید و تطمیع و تهدید او را برای کار حاضر می‌کرد.
اهالی کاشان و اصفهان چون اکثراً صوت را که اساس کار است دارا هستند، بیشتر از اهالی سایر بلاد طرف توجه بوده‌اند.
از شاخص‌ترين تعزيه‌گردانان اين دوره، سید مصطفی میرعزاي كاشي بود که از دوره ناصرالدین شاه تا محمدعلی شاه در کاشان و حتی تکیه دولت تعزیه‌گردانی کرده بود، و پسرش آقا سید کاظم میرغم به عهد محمدعلی شاه مربوط می‌شود.
عنایت‌اله شهیدی در کتاب «تعزیه و تعزیه‌خوانی» در مورد میرعزای کاشی می‌نویسد: «سید مصطفی میرعزا، از تعزیه‌گردانان و تعزیه‌سازان معروف دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدّین‌شاه بود. در کاشان و تهران تعزیه‌گردانی می‌کرد. گویا چند سالی هم تعزیه‌گردان تکیه دولت بوده است.
میرعزا مردی بود ادیب، هنرمند، خوش‌قریحه، با ذوق و استعداد و از موسیقی نیز اطلاعات کافی داشت. بسیاری از نسخه‌های مربوط به کاشان، ساخته و پرداخته‌های او یا منسوب به اوست.
تعزیه‌خوانان تهران نیز بیشتر نسخه‌های خود را از میرعزا می‌دانند یا به او نسبت می‌دهند. واقعیت این است که یافتن نسخه‌های اصیل و تعیین و تشخیص سروده‌ها و ساخته‌های او از میان اشعار تعزیه، دشوار است. مسلم این است که میرعزا در ساختن و سرودن شعر و آهنگ نوحه و ترانه‌ها و پیش‌خوانی‌های تعزیه، استعداد و تسلط بسیار داشته است.
بیشتر پیش‌خوانی‌های زیبا و خوش‌آهنگ تعزیه‌های تهران و کاشان از ساخته‌های اوست. ابراهیم بوذری مدعی است که علی‌اکبر شیدا در ساختن تصنیف‌های خود از میرعزا تقلید می‌کرده، و مضمون اشعار میرعزا را تغییر می‌داده و آن‌ها را به صورت تصنیف‌های عاشقانه در می‌آورده‌است. مثلا، میرعزا نوحه‌ای دارد که تعزیه‌خوانان به‌صورت جمعی در میانه افشاری و در آغاز تعزیه (شهادت حضرت علی‌اکبر) می‌خواندند. دسته‌ای می‌خواندند:
ترسم که از جور و جفا، گردی شهید اشقیا
با وفا، مه‌لقا،رود (۱) اکبرم وای
دسته دیگر می‌خواندند:
وای دخیلم، وای ذلیلم، رودم علی‌جان … الی آخر.
بوذری می‌گوید: مضمون این نوحه را شیدا عوض کرده و این تصنیف را از آن ساخته است:
گفتم که طاووسی مگر، عضوی ز عضوی خوب‌تر، جانمی، ببمی، یواش یواش…
به درستی روشن نیست که میرعزا فقط تعزیه‌گردان تکایای تهران بوده، یا در تکیه دولت هم تعزیه‌گردانی می‌کرده است؟ ابراهیم بوذری می‌نویسد: او در زمان ناصرالدین شاه «رئیس تعزیه» یعنی تعزیه‌گردان تکیه‌دولت بود. اما مدت و سال‌های تعزیه‌گردانی او‌را تعیین نکرده است.
همچنین می‌نویسد: برای مرحوم میرعزا در زمان ناصرالدین‌شاه پیش‌آمدی به شرح زیر شد؛ تعزیه‌ای درست کرد که راهزنان به زوّار حضرت امام رضا حمله کردند. (۲) بدون مشورت اولیای امور در حضور شاه نمایش داد، چون برخلاف مصالح بود، مورد غضب واقع و از کار تعزیه برکنار شد و به جای او مرحوم میرزا باقر معین البکاء منصوب‌شد. ولی نوحه‌های میرعزا معمول بود، نوحه دیگری مربوط به این زمان ندیده‌ام» (تعزیه و تعزیه خوانی،عنایت اله شهیدی،دفتر پژوهش های فرهنگی،ص۷۱۳)
نسخه تعزیه حرّ بن یزید ریاحی از جمله برجسته‌ترین سروده‌های میرعزای کاشی است.
«پرویز صیاد» در مورد این شبیه‌نامه می‌نویسد: «شبیه‌نامه “حر” ساخته و پرداخته مصطفی کاشانی متخلص به “میرعزا” است. نمی گویم سروده، زیرا پاره هایی از آن در نسخ دیگر “حر” که منسوب به دیگران است نیز آمده است. البته در هیچ یک از نسخی که دیده ام، اثری از نام سید مصطفی و امضاء او مشهود نیست. اما شواهد و اقوال بر آن است که “حر” نسخه کاشانی‌ها، ساخته او است. مخصوصا تخلص “میرعزا” در آخرین بیت از نوحه ای که خواندن آن در اجرای حر مرسوم بوده است این مورد را تایید می کند:
میرعزا از ازل کردند قسمت چنین
گر تو نمی پسندی تغییر ده قضا را.»
همچنین نسخه تعزیه امام حسین(ع) در روز عاشورا منتسب به میرعزای کاشانی است.
اما شبیه‌نامه امامزده سلطانعلی بن امام محمد باقر(ع) منحصربه‌فردترین شبیه‌نامه میرعزای کاشی است که در آن وضعیت اجتماعی و فرهنگی مردم کاشان و روستاهای اطراف آن نیز مورد توجه قرار گرفته و از نظر مردم‌شناختی نیز بسیار قابل توجه است.
اغلب زمینه نسخ تعزیه دهه محرم روستای نَشَلجِ کاشان منسوب به میرعزای کاشی است…
منابع:
پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، عنایت‌اله شهیدی،علی بلوکباشی، دفتر پژوهش‌های فرهنگ با همکاری کمیسیون ملی یونسکو
پیشخوانی در تعزیه، دکتر اردشیر صالح‌پور، انتشارات سوره مهر
تعزیه، آیین و نمایش در ایران، پیتر جی. چلوکوفسکی، انتشارات سمت
میرعزای کاشانی در قلمرو تعزیه، سمانه کاظمی، انتشارات سوره مهر
نمایش در ایران، بهرام بیضایی، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان
نخل گردانی، علی بلوکباشی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
نمایش‌های ایرانی، صادق عاشورپور، انتشارات سوره مهر
پانویس:
۱-رود: فرزند
۲-نگارنده این گوشه از تعزیه امام رضا(ع) را در روستای نَشَلج مشاهده نموده است. این گوشه به گوشه ترکمن نیز مشهور است.
عباس حلواچی نشلجی ـ کانال پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی
