سرمایه اصلی کاشان بافت تاریخی آن است
کاشان فردا – حسینعلی وکیل، زاده روستای علی‌آباد و دانش‌آموخته مهندسیِ راه و ساختمان از دانشگاه تبریز است. از سال ۱۳۷۸ در مقام شهردار کاشان پا به عرصه مدیریت شهری گذاشت. با راه‌یافتن به شورای اسلامی شهر در سال ۱۳۹۶ به ترغیب مدیران برای تشکیل پایگاه پژوهشی بازار پرداخت. هدف نهایی، ثبت جهانی بازار است و وکیل با وجود مسیر دشوار پیشِ رو، به روند کار خوشبین است و امیدوار.
پایگاه خبری شهران گفت‌وگویی تفصیلی در مورد بازار کاشان با مهندس وکیل انجام داده‌است که بخش نخست آنرا کاشان فردا بازنشر می‌کند:
گفته می‌شود شما نگاه خاصی به بازار کاشان و مسائل مربوط به آن دارید. اهتمام ویژه شما به مقوله بازار برآمده از یک علاقه و سابقه شخصی است یا یک ضرورت حوزه شهری؟
خانه‌مان در علی‌آباد قدیمی و تاریخی بود. خانه پدربزرگم هم تاریخی بود که در فهرست آثار تاریخی به نام «باغ امین‌الرعایا» در علی‌آباد ثبت شده است. من در این محیط رشد کردم. زمانی که در دانشگاه کاشان مسئولیت داشتم، برای اولین بار به مرمت و بازسازی خانه تاریخی عطارها پرداختیم؛ حتی قبل از این‌که خانه طباطبایی‌ها مرمت بشود. عطارها را خریدیم و با مشاوره آقای مهندس افسری به آن کاربری دادیم و شد مرکز کارگاه‌های رشته معماری دانشگاه کاشان که دارای زیرشاخه‌های معماری سنتی، فرش و صنایع دستی است. می‌توان گفت که کار مرمت و علاقه‌مندی به آثار تاریخی آنجا نمود پیدا کرد.
تجربه زندگی در تبریز چه تأثیری بر این نگاه داشته است؟
به هرحال تبریز یک شهر سنتی است. بازار آنجا هم یک بازار معتبر هست. خوابگاه ما در کنار بازار بود. من خیلی به بازار می‌رفتم. هم ارگ تبریز و هم مسجد جامع تبریز از آثار مهم تاریخی به‌شمار می‌روند.
با وجود مظاهر جدید بازار نظیر پاساژ و مال آیا همچنان بازار تاریخی یک ضرورت برای شهر محسوب می‌شود؟
بیشترین توجه من در خصوص بافت تاریخی به حضور من در شهرداری برمی‌گردد؛ از این منظر که سرمایه اصلی کاشان بافت تاریخی آن است. هیچ قسمتی از شهرسازی جدید ما قابل افتخار و عرضه نیست. ما اگر بتوانیم چیزی را عرضه کنیم، همان محدوده تاریخی شهر کاشان است که هرجا برویم به آن افتخار می‌کنیم و هرکس می‌آید به خاطر آن می‌آید و هرجا نام کاشان باشد، چه در داخل و چه در خارج به خاطر بافت تاریخی آن است.
معماری خشتی کاشان زیباست که خوشبختانه یک بخشی از آن دست‌نخورده باقی مانده است. از این منظر بازار به عنوان ستون فقرات این بافت تاریخی مطرح است و به عنوان بزرگ‌ترین اثر در کل حوزه مرکزی ایران به شمار می‌رود و بازار کاشان از نظر ارزش‌های معماری بر سایر بازارها برتری دارد.
در زمانی هم که شهردار بودید بازار از اولویت‌هایتان بود؟
بله. در همان موقع هم بخش‌هایی از آن را بازسازی کردم. از مسجد میانچال تا تیمچه امین‌الدوله، تا بازار کفاش‌ها را به عنوان ستون فقرات بازار کاشان به صورت اساسی مرمت کردیم؛ همان قسمت‌هایی که امروز می‌بینید آجرنما شده است. البته جاانداختنش برای بازارها خیلی سخت بود. کسب و کار آنها در ایام مرمت دچار مشکل می‌شد ولی خوشبختانه ما با سرعت و کار شبانه‌روزی توانستیم این بخش را خیلی زیبا و اصولی مرمت کنیم و به عنوان الگو انجام دهیم.
بنا بر این بود که کار پس از من هم ادامه پیدا کند که نشد؛ هرچند یک سری مرمت‌هایی هم شد اما در حد نگهداری و رفع خرابی و گچکاری و اینها بود ولی کار اصولی زیبایی که جذابیت یک مرکز تجاری را تضمین کند صورت نگرفت.
تجربه مدیریت در میراث فرهنگی چه ره‌آوردی برای شما در حوزه مدیریت شهری داشته است؟
از سال‌های ۸۵ تا ۹۰ در میراث فرهنگی بودم؛ دو سال مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان و سه سال دیگر را هم مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی کل کشور بودم. در دوره‌ای که در میراث فرهنگی بودم، بازار تبریز ثبت جهانی شد. یکی از وظایف ما تهیه پرونده ثبت جهانی بازار تبریز بود. بعد از تنظیم پرونده بازار و ارسال آن به یونسکو، بازرسان آمدند، بازدید کردند و در اجلاس نهایی تصویب و ثبت شد. همزمان با روند ثبت، بارها به بازار تبریز رفتم؛ سال‌های ۸۷ یا ۸۸ بود. در طول این بازدیدها با ویژگی‌های ثبت جهانی آشنا شدم. مایل شدم که ثبت جهانی بازار کاشان را به جریان بیندازم. بازار کاشان حتی در فهرست موقت هم نیست.
برای ثبت جهانی بازار چه شرایطی لازم است؟
این ایده وجود دارد که ما بتوانیم بازار کاشان را از منظر کسب و کار احیا کنیم. بازار در حال مرگ است و چراغ حیات در آن دارد کم‌سو می‌شود. به نظرم باید مشاغل سنتی را در بازار احیا کنیم و از این طریق مشتری و گردشگر را به سمت بازار بکشانیم. در حال حاضر اکثر کاروانسراها و تیمچه‌ها خراب شده و در حال نابودی است. بسیاری از مشاغل سنتی در راسته بازار هم از دست رفته است.
عده‌ای از افراد هم که با فرهنگ گذشته بازار همگونی ندارند، کسبه بازار شده‌اند یا مشاغلی به وجود آمده‌اند که به طور ماهوی با بازار تناسب ندارند. احیای بازار و تیمچه‌ها مدنظرم بود. یک حرکتی که برای خانه‌های تاریخی شروع شد و باعث شد نگرانی ما بابت آنها کم بشود، ورود افراد فرهیخته به احیا و مرمت کردن خانه‌های تاریخی بود. ما می‌خواهیم این کار را در حوزه بازار هم انجام دهیم.
به مردم، سرمایه‌گذاران و فرهیختگان اطمینان بدهیم که با سرمایه‌گذاری در این زمینه ضرر نمی‌کنید؛ همان‌طور که هیچکدام از سرمایه‌گذاران خانه‌های تاریخی ضرر اقتصادی نکردند. اگر خانه‌ای را ۵۰۰ میلیون تومان خریدند و یک میلیارد خرج آن کردند، الآن همان خانه پنج یا شش میلیارد ارزش دارد. آنها نه تنها از نظر اقتصادی ضرر نکردند بلکه از لحاظ فرهنگی نیز کار ارزشمندی را انجام دادند که در بعضی موارد منجر به درآمدزایی هم شد؛ تبدیل به اقامت‌گاه، سفره‌خانه و رستوران شدند که اینها منبع درآمدی برایشان شد. به نوعی دنبال این هستیم که بتوانیم تجربه خانه‌ها را برای بازار هم عملی کنیم اما نیاز به جریان‌سازی دارد.
قرار است ترغیب بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در بازار به چه شکلی اتفاق بیفتد؟ آیا برای این امر برنامه مدونی وجود دارد؟
من بیشتر دنبال این بوده‌ام که بازار را در مرکز توجه قرار بدهیم؛ به این شکل که ما داریم به بازار می‌رسیم، احیا می‌کنیم، توجه می‌کنیم. سرمایه‌گذاران! اگر بیایید تیمچه‌ها را بخرید، احیا کنید، سود می‌برید. یکی از راهکارهایی که در این زمینه جدای از بسط فرهنگ‌سازی می‌توانست به ما کمک کند، این بود که ما با میراث فرهنگی که به نوعی متولی موضوع حفظ آثار تاریخی هست بتوانیم همکاری کنیم و آنها در بحث احیا از نظر فرهنگی به ما کمک کنند و از این لحاظ ایجاد یک پایگاه فنی برای بازار اقدامی ضروری بود.
ما در بازار تبریز قبل از ثبت جهانی یک پایگاه پژوهشی ایجاد کردیم که عمده مسئولیتش با خود میراث فرهنگی بود. حالا در کاشان چون میراث فرهنگی اختیارات میراث فرهنگی استان را ندارد، ما گفتیم در جایگاه شهرداری کمک می‌کنیم، جایی را در نظر می‌گیریم و به نیروها، خودمان حقوق می‌دهیم. با کمک آقای دکتر طالبیان _معاون میراث فرهنگی کل کشور_ صحبت کردیم. ایشان موافقت کردند که یک پایگاه غیررسمی تشکیل شود.
یک تفاهم‌نامه با میراث فرهنگی نوشته شد که پایگاه ایجاد بشود با هزینه شهرداری و اجازه قانونی میراث فرهنگی. محلی در جنب زیارت شاه‌یلان اجاره کردیم به عنوان دفتر پایگاه و نیرویی از بچه‌های دانشگاه را با مدیریت آقای تعظیمی‌فر انتخاب کردیم؛ حکمش را میراث فرهنگی داد حقوقش را هم ما پرداخت می‌کنیم و ایشان مسئول پایگاه شدند.
امیدواریم که مجوز پایگاه رسمی را با تلاش‌هایی که صورت گرفته است صادر کنند. اهمیت مجوز رسمی در این است که بودجه به صورت مستقل از محل اعتبارات پایگاه‌های میراث فرهنگی برای پایگاه پژوهشی بازار کاشان در نظر گرفته خواهد شد که تا الآن همه هزینه‌هایش بر عهده شهرداری بوده است.
اهداف و وظایف پایگاه پژوهشی بازار چیست؟
پایگاه به منظور بسترسازی برای تهیه پرونده ثبت جهانی بازار کاشان و احیای آن به وجود آمده است. در این راستا وظایف مختلفی بر دوش پایگاه است. از ملزومات ثبت جهانی آثار، مستندسازی است. باید معلوم کنیم به لحاظ تاریخی بازار کاشان در چه زمانی بنا شده است؟ چه زمانی تخریب شده و دوباره احیا شده است؟ سازندگان آن چه کسانی بوده‌اند؟ مختصات جغرافیایی و طول و عرضش چقدر است؟ به هرحال این مستندسازی تاریخی یکی از اولین اقدامات پایگاه بود. طی قراردادی که با آقای عباس حلواچی نشلچی –از پژوهشگران منطقه کاشان- بسته شد، کار مستندسازی بازار کاشان در جریان است.
اقدام دوم تنظیم نقشه وضعیت موجود بازار است. برای این کار از سال قبل با دانشگاه کاشان و دانشگاه آزاد کاشان قرارداد منعقد شد. اکنون این دو دانشگاه با استفاده از دانشجوهای معماری خود به کار برداشت نقشه دقیق بازار مشغول هستند. تا الآن یک فاز آن انجام شده و قرار است امسال هم برای بقیه بازار ادامه پیدا کند.
بیشتر بخوانیم:
+ همایش اهمیت احیای بازار در کاشان برگزار شد
گردآوری اسناد پژوهشی کار دیگری است که باید صورت بگیرد. باید هر مطالعه و سندی را که در رابطه با بازار کاشان است جمعآوری کنیم. پایان‌نامه‌های زیادی از دانشگاه‌ها داریم که موضوعشان بازار است. پژوهشگاه و مرکز پژوهشی بازار موظف است کل مستندات و هر کتاب، فیلم، عکس و هر آنچه که به نوعی به بازار کاشان پرداخته است را گردآوری کند.
اینها هیچ کدام حرف نیست. همه شروع شده است. کار جمعآوری اسناد را خود آقای تعظیمی‌فر با همکاری میراث فرهنگی انجام می‌دهند. قرار شده است به مرکز اسناد میراث فرهنگی در تهران و مرکز اسناد میراث فرهنگی در کاشان مراجعه و مستندات موجود را جمع کنند که ان‌شاءالله در پایگاه یک مرکز اسناد قوی را که جزو الزامات یک اثر هست داشته باشیم.
موضوع مرمت بازار از مسائل دیگری است که باید از دو منظر به آن توجه کنیم: اول بحث مقاوم‌سازی بازار است و دیگری مرمت ظاهری آن یعنی حفاظت و نگهداری بازار. نگهداری شامل کاهگل پشت‌بام، هدایت آب باران و زیربندی پایه‌ها می‌شود و ترمیم هرجایی که مشکلی پیدا کند. کارهای مرمتی در این زمینه از سال‌های قبل بوده، امسال هم به خاطر قضیه پایگاه تشدید شده است. پارسال بخش زیادی از سقف بازار را کاهگل کردیم چون کاهگل نکردن باعث تخریب می‌شود. بعضی زیربندی‌ها را انجام دادیم.
حوزه دومی که در بحث مرمت می‌خواهیم به آن بپردازیم مقاوم‌سازی است. در مجموع، سازه بازار در برابر زلزله مقاوم نیست. یک روش جدید را برای مقاوم‌سازی در همین مرکز پژوهشی بازار با مشاوره آقای دکتر علی ثابت و استاد اکبر حلی ابداع کردیم برای اجرای شناژهای قائم در دیواره‌های بازار که این شناژ بتنی نیست، فولاد استیل و ضد زنگ است و موادش هم به جای بتن از گچ و کاه است. این سازه زمانی که در کنار خشت قرار می‌گیرد به خشت آسیب نمی‌زند و انعطاف لازم را هم دارد. با همین شناژ قائم می‌توان نیروی زلزله را به زمین منتقل کرد و جلوی تخریب دیوار و سقف را گرفت.
این شناژ تا زیر سقف به صورت یک کلاف اجرا می‌شود که یک قاب یکپارچه مسلح است منتها مسلح غیربتنی؛ خود فولاد کار مقاومت در برابر زلزله را انجام می‌دهد و حفاظ آن نیز همین ترکیب گچ و کاه هست که نقش حفاظتی را دارد. این یک روش جدیدی است که پارسال در بازار شروع به اجرایش کردیم. در کنار اینها قصد داشته‌ایم با گروه احیاگران بافت تاریخی کاشان جلسه‌ها و همایش‌هایی را برگزار کنیم و به نوعی موضوع بازار را برای آنها برجسته کنیم و از ایشان بخواهیم در بازار وارد بشوند چه بسا که تاکنون تعدادی از آنها وارد شده‌اند.
در گروه احیاگران بافت تاریخی چه افرادی حضور دارند؟
در سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی بنا شد کل کسانی که خانه‌های تاریخی را مرمت کرده‌اند، مثل خانم منوچهری، خانم بلوچ و دیگران در یک همایشی گرد هم بیایند. ما خیلی وقت است که منتظر این جلسه هستیم که برگزار بشود و امیدواریم بتوانیم امسال این همایش را با هدف ترغیب این عزیزان به ورود به عرصه مرمت و احیای تیمچه‌ها و کاروانسراهای بازار کاشان برگزار کنیم. البته برخی هم ورود پیدا کرده‌اند؛ مثل خانم ضرابی که در مرمت بنا و نقاشی نگاره‌های کاروانسرای گمرک کمک کرده‌اند.
کار دیگری که به طور جدی با توجه به ایجاد این پایگاه پی گرفتیم، مرمت معابر منتهی به بازار است که جزو سیاست‌های اصلی شهرداری قرار گرفته و ما در سال قبل موفق شدیم کوچه طمقاچی‌ها در بالابازار، کوچه امامزاده ایوب در بازار گذر نو، کوچه درب زنجیر و ورودی‌های دیگر بازار را به‌سازی کنیم. کوچه اصناف، کوچه مسلم‌بن‌عقیل را هم که به نوعی در پیوست به بازار قدیم هستند زیباسازی کردیم.
بنا است که این روند ادامه یابد. از اقدامات خوب شهرداری، به‌سازی خیابان میرعماد بود تا به عنوان یکی از محورهایی که به بازار منتهی می‌شود تبدیل به خیابانی برای تفریح شبانه شهر بشود. ان‌شاءالله می‌خواهیم بعد از کرونا این منطقه را خیابان زنده‌ای در شب کنیم. تصمیم داریم آنچه در میرعماد صورت گرفت را در خیابان باب‌الحوائج تا مسجد جامع و مسلم‌بن‌عقیل هم اجرا کنیم.
