مسیر تاریخ را با قدرت سیاسی نمی‌توان تغییر داد
کاشان فردا ـ مستندترین منبعی که از «طِسمیجان» داریم، پرونده ثبتی «قلعه سفید» و تپه طسمیجان است که در سال ۱۳۷۷ به ثبت میراث فرهنگی رسیده است.
در پرونده ثبت ملی این منطقه آدرسی که برای این محوطه‌ی باستانی ذکرشده، ۱۶ کیلومتری غرب کاشان است. آدرسی نه‌چندان دقیق، بدون مختصات جغرافیایی که قاعدتا در سال ۷۷ چندان مرسوم نبوده است.
بعد از ۲۰ سال از ثبت ملی این محوطه، بار دیگر حرف طسمیجان سرزبان‌ها افتاده، اما با هویتی مجهول و به‌دور از هویت اصلی آن در نام‌گذاری شهری زیرزمینی در منطقه سفیدشهر که از آن هم اطلاعات میراثی مستندی در دست نیست.
طسمیجان که جزئی از حریم «مشکات» است، این‌روزها به مثابه برندی برای اهالی سفیدشهر مطرح می‌شود، تا از قهوه تا شهرزیرزمینی خود را به نام آن بزنند. هرچند معدود هستند کسانی که بدانند طسمیجان واقعا کجا واقع شده و به چه معنی است و اصلا چیست؟
در نقشه‌های گردشگری منطقه، چیزی به‌نام طسمیجان، پیدا نمی‌کنیم. حتی در نقشه‌های ماهواره‌ای گوگل هم تپه طسمیجان ثبت نشده است. البته در نقشه مورد تصویب وزارت کشور، طسمیجان به عنوان منطقه‌ی گردشگری در حریم شهر مشکات و شهرستان کاشان به ثبت رسیده و با حریم شهرستان آران و بیدگل حدود یک و نیم کیلومتر فاصله دارد.
قدیمی‌ترین منبعی که به نام طسمیجان اشاره دارد، «تاریخ قم» است که از آن با نام «قلعه طسموغان» یاد می‌کند. محوطه طسمیجان در نزدیکی مشکات قرار داشته که بر اساس شواهد، متعلق به دوره‌های ساسانی و اشکانی است. این منطقه به مساحت ۲ در ۲٫۵ کیلومتر پوشیده از سفال‌های نخودی و قرمز با تاریخ اشکانی و ساسانی بوده است.
علاوه بر این، نوع خاصی از سفال به نام سفال «جیرینگی» متعلق به دوره اشکانی هم در این منطقه پیدا شد. سفال جیرینگی تنها در بخش‌هایی از غرب ایران مشاهده شده است که برای اولین‌بار در مرکز ایران در محوطه طسمیجان یافت شد.
وسعت تقریبی بقایای به‌جا مانده از مجموعه اراضی طسمیجان حدود ۳۰۰ هکتار و وسعت «قلعه سفید» در آن، یک هکتار است.
بهمن ۹۶ بود که در خبری منتشره از خبرگزاری «تسنیم» وجود دومین شهرزیرزمینی ایران در سفیدشهر اعلام شد. در این خبر که به نقل از «سیدمحمد ساداتی‌نژاد»، برادر نماینده کاشان و آران و بیدگل، است آمده: «بیش از دو دهه است که موضوع شهر زیرزمینی سفیدشهر به نام شهرزیرزمینی «دسکن» و یا «طسمیجان» در دستور کار انجمن دوستداران میراث فرهنگی سفیدشهر قراردارد و به مسئولان شهرستان اعلام شده بود، منتهی شرائط و وضعیت به‌گونه‌ای بود که امکان اکتشاف و بهره‌برداری از این شهر زیرزمینی تا به امروز میسر نشده و به تعویق افتاد.»
به گفته ساداتی‌نژاد؛ «زهرا ساروخانی»، سرپرست هیات باستانشناسی شهر زیرزمینی سفیدشهر در تاریخ ۱۰ بهمن ۹۶ وجود این شهر زیرزمینی را تایید کرده است. شهری که طبق گفته‌های مردمی، از یک‌طرف به قلعه‌های طسمیجان و قلعه سفید که متعلق به دوره اشکانی است راه دارد، و از طرفی به منطقه کوهستانی «غار ویس» نیاسر و از طرفی دیگر به منطقه قدیمی و باستانی«چاله غم» در سفیدشهر که متعلق به دوره ساسانی است راه دارد که انجمن دوستداران نقشه این شهر زیرزمینی را نیز در اختیار دارد.»
در فروردین ۹۷ نیز در میدان ولی‌عصر (عج) کاشان بنری با عنوان خوش‌‌آمدگویی به مسافران برای بازدید از شهرزیزمینی طسمیجان (سفیدشهر) نصب شده بود. اگرچه مسافران به دنبال این بنر به سفیدشهر رفتند و مکانی برای بازدید مهیا نبوده و دست خالی بازگشتند.
حالا این سوال پیش می‌آید که چطور بعد از ۲۰ سال که به گفته ساداتی‌نژاد، از وجود این شهر خبر داشتند و تاییدیه خانم ساروخانی در بهمن ۹۶، هنوز خبری از این شهر شنیده نمی‌شود؟ نقشه این شهر کجاست؟ کدام کاوش باستانشناسی نقشه را استخراج کرده است؟ از سفیدشهر تا طسمیجان و غار نیاسر چند کیلومتر راه است؟
ارتباط سفیدشهر با طسمیجان هیچ بنیان علمی ندارد
برای جست‌وجوی بیشتر به سراغ «علمدار علیان»، مسئول بخش باستانشناسی میراث استان اصفهان رفتیم. علیان در توضیح این شهرزیرزمینی و نتایج کاوش آن گفت: «نمی‌شود اظهارنظر قطعی کرد، چون عملا کاری در سفیدشهر انجام نشده است. تمام صحبت‌هایی که شده، صرفا پس از بازدید از یکی از فضاهایی بوده که امکان بازدید داشته است. یک ورودی اتفاقی بوده که به بخشی از فضا متصل است و امکان بررسی و اظهار نظر درباره آن فضا وجود ندارد. زمانی می‌توان که اظهار نظر کرد که طرح کاوش علمی برای آن داشته باشیم.»
علیان درباره برنامه کاوش سفیدشهر ادامه داد: «مشکل اعتباری برای کاوش وجود داشته و شهرداری نامه‌ای مبنی بر تامین اعتبار زده‌بود، ولی هنوز اعتباری اختصاص داده نشده است. ما به پژوهش‌گاه باستانشناسی اعلام کردیم و قرار است پژوهش‌گاه برنامه کاوش را پیگیری کند. هنوز درباره ماهیت این ساختارهای زیرزمینی نمی‌توان تصمیم‌گیری کرد و هر حرفی زده‌شده بنیان علمی ندارد.»
مسئول باستانشناسی میراث استان در جواب سوال ما درباره ارتباط این فضا با محوطه طسمیجان افزود: «این صحبت‌ها در مورد همه فضاهای زیرسطحی وجود دارد. در همه فضاهای زیرسطحی بحث ارتباط آن با فضاهای باستانی دیگر با طول چند کیلومتری وجود دارد. ولی به نظر من این حرف صرفا یک اعتقاد مردمی است و ارتباط سفیدشهر با طسمیجان در حال حاضر هیچ بنیان علمی ندارد.»
این‌که هر فضای زیرزمینی را به نام شهر معرفی کنیم اشتباه است
پس از بررسی بیشتر، مشخص شد ساخت و مرمت چارطاقی ورودی شهرزیرزمینی سفیدشهر به دکتر «حسین فرخ‌یار»، عضو هیئت‌علمی گروه معماری دانشگاه آزاد کاشان سپرده شده است. فرخ‌یار می‌گوید: «او در شهریور ۹۶ به شهرداری سفیدشهر، دعوت‌شده تا طراحی و مرمت بنای ورودی شهرزیرزمینی را برعهده بگیرد. اما این کار پس از ۱۵ روز به دلایلی متوقف شده است.
دکتر فرخ‌یار با کتابهای ارزش‌مندی درباره بناهای تاریخی کاشان شناخته می‌شود. کتابهای «بهشتی در حاشیه کویر»، «صدخانه صد پلان» و «آب‌انبارهای کاشان» از شاخص‌ترین کتابهای پژوهشی ایشان است که نشان از ۳۰ سال سابقه پژوهشی ایشان در کاشان و آران و بیدگل می‌دهد.
به گفته این استاد دانشگاه، «قلعه‌سفید» طسمیجان با معماری خاص خود، می‌تواند خانه حاکم باشد و اظهارنظر درباره آن نیازمند حفاری و کاوش باستانشناسی است. این محوطه که ۲۰ سال پیش ثبت‌ملی شده است، نیازمند ایجاد حریم و طرح کاوش است، تا مستندات بیشتری برای نوشتن تاریخ و پیشینه آن داشته باشیم. و این‌که ده‌ها کشاورزی که در آنجا زندگی می‌کنند، بگویند اجداد ما این‌جا زندگی کرده‌اند، اهمیت تاریخی آنجا را نشان نمی‌دهد، وقتی آنجا اهمیت دارد که مستند تاریخی از آنجا به دست آوریم. مثل سفال‌هایی که پیدا شده و تاریخ آن را به دوره اشکانیان و ساسانیان رسانده است.
–در سفیدشهر واقعا چه چیزی داریم؟
چیزی که من در مشاهداتم از تمامی فضاهایی که به عنوان شهر زیرزمینی مطرح کردند دیدم، تنها فضاهای مجزای زیرزمینی بود، که به نظر می‌رسد فضای ارتباطی درون‌خانوادگی و همسایگی خانه‌ها باشد. فضاهایی که در بعضی خانه‌های کاشان، آران و بیدگل و کل منطقه دیده می‌شود.
– این فضاها چقدر با یک شهر زیرزمینی تفاوت دارد؟
ما ساختارهای زیرزمینی و دستکند متفاوتی در کل ایران داریم. اما این‌که هر فضای زیرزمینی را به نام شهر معرفی کنیم اشتباه است. در تبلیغات سفیدشهر اعلام می‌شود دومین شهر زیرزمینی ایران، اما واقعا هیچ چیز جز چند فضای خالی، بدون مستندات تاریخی و بدون هیچ گونه کاوش وجود ندارد. فضاهایی که بهم متصل هم نیستند و مثل نوش‌آباد در ادامه هم نیستند.
نباید چیزی را به فضاهای موجود افزود و تونل برای اتصال این فضاها بزنیم تا بگوییم این یک شهر زیرزمینی تاریخی است. این کار گم‌کردن ذهن‌ها از روند تحولات تاریخی منطقه کاشان است. ما شک نداریم که نوش‌آباد، سابقه پیش از اسلام دارد، شک نداریم که طسمیجان برای دوره تاریخی است. اما برای ساختارهای زیرزمینی سفیدشهر مستندی در دست نیست. نباید فضایی بسازیم که وجود ندارد و بخواهیم مسیر تاریخ کاشان را عوض کنیم. تنها به این دلیل که این منطقه زادگاه فرد خاصی است؟ فردی که می‌خواهد شهر زادگاه خود را از بن‌بست دربیاورد، اما باید بدانیم اگر توانستیم رئیس چند اداره را عوض کنیم، با قدرت سیاسی و پول نمی‌توانیم مسیر تاریخ را هم تغییر دهیم. چرا هزینه این کارها باید از جیب کشاورزی که به سختی در گرمای ۵۰ درجه خربزه و پنبه می‌کارند بیاید؟ مردم زحمتکش سفیدشهر به سختی مالیات و عوارض می‌دهند و آقایان این پول را برای رقابت با شهرهای دیگر هزینه کنند چون قصد دارند شهرزیزمینی بسازند!
-به نظر شما چه هدفی در پی ساخت این شهرزیرزمینی دنبال می‌کنند؟ هدف حفاظتی و میراثی دارند؟
متاسفانه این افراد هیچ اعتقادی به کاری که می‌کنند، هم ندارند. نه تنها اطلاعات تاریخی ندارند، حتی تاریخ و میراث را دوست هم ندارند. که اگر دوست داشتند، برای چیزی که وجود ندارد، هزینه نمی‌کردند. این افراد اگر میراث تاریخی را دوست داشتند، برای حفظ بناهای تاریخی که در سفیدشهر هست، تلاش می‌کردند. بروند چارطاقی‌ها و خانه‌های تاریخی آن منطقه را احیا کنند.
-داستان شهرزیزمینی از کی و بر مبنای چه مطالعه‌ای شروع شد؟
در شهرداری و شورای سفیدشهر صرفا یک فیلم دارند که برای قانع‌کردن من نیز از آن استفاده کردند. می‌گویند این فیلم مسیر یک کیلومتری در زیر شهر است، ولی وقتی خواستم من را به این مسیر ببرند طفره رفتند و تنها مسیرهایی را دیدم که نهایت بعد از بیست تا سی متر به بن‌بست می‌رسد. بعد فهمیدم آن فیلم تدوین شده بود و همین مسیرهای بیست سی متری را پشت سرهم انداخته بودند.حتی مسیر قنات هم نیست، که مسیر طولانی بهم متصل باشد. تنها چند مسیر مجزا که ارتباط با بادگیر خانه ها دارد، وجود دارد.
برای چنین ادعایی حداقل دو سال کار مطالعاتی تیم باستانشناسی و معماری لازم است. صرف این‌که مردم چیزی را تعریف کنند، سندیت تاریخی ندارد. حتی طرح احیا و مرمتی هم وجود نداشته که بعد از اثبات وجود چنین ساختار دستکندی، کار کاوش و معرفی آن شروع شود، صرفا ادعا می‌کنند. در شهرداری سفیدشهر جواب من را ندادند که چرا قبل از هرچیزی، کار مطالعاتی نشده؟ چرا بعد از ۴۰ سال تازه حرف از این شهر شده؟ چرا بعد از کاوش نوش‌آباد مطرح نشد؟ چرا بعد از دو سال که مطرح‌شده، هنوز هیچ چیزی نیست تا ببینیم؟
-آیا به جز این حرف‌ها کار غیرقانونی هم در مورد شهرزیزمینی سفیدشهر انجام شده است؟
بارها به من گفتند تو این شهر زیرزمینی را دربیار و کاری به هزینه آن نداشته باش! این هزینه از کجاست؟ چندین مقنی به سفیدشهر آورده‌اند تا این فضاها را به‌هم متصل کنند. دستگاه حفره‌یاب از پژوهش‌گاه آورده‌اند تا مسیرهای خالی زیرزمینی را پیدا کرده و به‌هم متصل کنند. همه این‌ها به کنار، این مسیر را می‌خواهند پیوند بزنند به قلعه اشکانی در ۳ کیلومتری این شهر! امکان ندارد قلعه اشکانی طسمیجان با جایی مثل نصرآباد متصل باشد. فقط شایعاتی در میان مردم وجود دارد که نقل می‌کنند اجداد ما از این مسیر رفته و به قلعه طسمیجان رسیدند، خب ثابت کنید! این مسیر وجود ندارد! حتی با دستگاه حفره‌یاب هم ساختار آن پیدا نمی‌شود و حتی قناتی هم در این مسیر نیست. چرا این مسیر را نمی‌توان پیدا کرد؟
من در این قصه به بن‌بست رسیدم و نهایتا قانع شدم تا مصاحبه کنم. معتقدم هیچ چیزی آنجا نیست. دست‌هایی در کار است تا تاریخ‌سازی کنند. ما اگر قدرت داریم تا رئیس چند اداره را عوض کنیم، مسیر تاریخ را نمی‌توانیم عوض کنیم. اگر این افراد راست می‌گویند، چیزهایی که روی زمین است را حفظ کنند.
صحبت‌های دکتر فرخ‌یار و پس از آن عزل شهردار سفیدشهر توسط شورای این شهر، ابهامات بسیاری در رابطه با این ساختار زیرزمینی به وجود می‌آورد. ابهاماتی که پژوهش‌گاه باستانشناسی و باستان‌شناسان میراث اصفهان نیز پاسخی برای آن ندارند. امیدواریم با تغییر مدیریت اداره میراث فرهنگی کاشان، پاسخی برای سوال‌هایمان پیدا کنیم.
ایران ده‌ها ساختار زیرزمینی مشخص و کاوش‌شده دارد که نمونه‌هایی از آن در نوش‌آباد، سامن همدان، میمند کرمان و مناطق دیگری از ایران وجود دارد. هرکدام از این ساختارها دست‌مایه مقالات و پژوهش‌های گسترده‌ای بوده‌اند که در همایش‌ها و مجلات معتبر علمی به چاپ رسیده‌اند. با این وجود هنوز هیچ پژوهش علمی درباره ساختارهای زیرزمینی سفیدشهر انجام نشده و انجمن دوستداران میراث فرهنگی سفیدشهر نیز چیزی برای ارائه ندارد. به نظر می‌رسد تنها سند مکتوب از این شهر، هزینه‌هایی باشد که از جیب مردم سفیدشهر پرداخت شده است. در پایان به همه دوستداران میراث باید جمله‌ای از «ابوالفضل بیهقی»، مورخ قرن پنجم هجری را یادآور شد:« تاریخ به راه راست می‌رود که روا نیست تحریف و تبذیر در آن.»
مطهره حاجی‌زاده ـ کاشان نیوز
باسلام-قابل توجه گردشگران ازآثارتاریخی و باستانی شهر دارالفضل سفیدشهر(نصرآبادکویر) در۱۷کیلومتری شمال کاشان بازدید نمائید و لذت ببرید
۱-آستانه مقدسه بی بی سکینه خاتون س واقع درمحله زیارت سفیدشهر
۲-آستان مقدس شاهزاده ابراهیم ع واقع در دشتهای سرسبز جاده سفیدشهر به مشکات
۳- آب انبار تاریخی سفیدشهر
۴-قلعه های تاریخی سفید -ملک اباد -رضاآباد-قاسم ابادو وزیر
۵-دشت زیبای کویر درشمال سفیدشهر
۶-پار ک زیبای زنده یادباقری ورودی شهر سفیدشهر
۷-خانه های تاریخی آقاسیدمحمد-وکیل
۸-شهرزیرزمینی طسمیجان ومهرکده نرسه سفیدشهر
۹-قدمگاه علی ع سفیدشهر
۱۰-دشتهای وسیع وزیبای پنبه و طالبی و باغهای پسته سفیدشهر
۱۱-دشتهای وسیع وزیبای کشت گل محمدی برای اولین باردرسفیدشهر
۱۲-جنگلبانی شهیددستغیب (درختان دست کاشت کویری ) دردل کویردرشمال سفیدشهر
۱۳-ساختمان تاریخی چهل دختران زیارت
۱۴-مسجد تاریخی زیارت
۱۵-دکان حلوایی تاریخی
۱۶-روستای کویری تقی آباد سفیدشهر
۱۷-قهوه سنتی طسمیجان سفیدشهر
باتشکر-حسین عبدالهی نصرآبادی ازتهران