آیا سیل اخیر ایران قابل پیش‌بینی بود؟
کاشان فردا – سیل همچنان جاری است و این روزها بیشترین تهدید ناشی از آن متوجه دو استان لرستان و خوزستان است. در سیل اخیر ایران نقدهایی به مدیریت بحران در کشور و مباحث سدسازی برای مهار سیلاب‌ها مطرح شد.
یورونیوز فارسی برای بررسی ابعاد مختلف وقوع سیل اخیر با امیر آقاکوچک، استاد دانشکده عمران و محیط زیست دانشکده علوم زمین دانشگاه کالیفرنیا در ارواین گفت‌وگو کرده‌است.
او تاکید دارد که «باید از نگاه سازه‌محور فاصله گرفته و به روش‌هایی چون آبخیزداری و کاهش الگوی مصرف فکر کنیم.»
این استاد دانشگاه درباره وضعیت آبگیری تالاب‌ها و دریاچه‌ها در سیل اخیر نیز می‌گوید: «اگر سطح آب زیرزمینی به مقدار قابل‌توجهی افزایش پیدا کند، بدون تغییر در الگوی مصرف آب زیرزمینی، باز هم به شرایط قبلی یا بدتر باز خواهد گشت.»
او در بخشی از این گفت‌وگو درباره شایعه منتشر شده مبنی بر باروری ابرها و جاری شدن سیل اخیر تاکید کرد: «ایجاد سامانه بارشی حداقل الان از نظر علمی و در این مقیاس بزرگ امکان‌پذیر نیست»
آیا امکان پیش‌بینی سیل اخیر در ایران و مدیریت بهینه وضعیت وجود داشت؟
این سیل توسط سامانه‌ای بسیار پر قدرت ایجاد شد که بارندگی شدید آن از حدود یک هفته قبل قابل پیش‌بینی بود. حداقل مدل جی‌اف‌اس آمریکا بارندگی بالاتر از ۱۰۰ میلی‌متر در روز را در برخی نقاط از یک هفته قبل نشان می‌داد. من و سایر همکارانم پیش‌بینی‌ها را از یک هفته قبل در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذاشتیم و مرتب به روز می‌کردیم.
بارندگی بیش از ۱۰۰ میلی‌متر در روز اغلب موجب یک سیل بسیار مخرب می‌شود.
وقوع سیل اخیر بر اساس داده‌ها و اطلاعات و نرم‌افزارها تا چه میزان قابل پیش‌بینی بود؟
پیش‌بینی این چنین حوادثی از چند هفته قبل متاسفانه ممکن نیست، چون دقت مدل‌های هواشناسی در پیش‌یینی‌های بیش از یک و دو هفته پایین می‌آید. ولی به‌طور کلی این یک حادثه قابل پیش‌بینی بود، چون اتفاقی که افتاد با چیزی که مدل‌های هواشناسی از یک هفته قبل نشان می‌دادند تطابق داشت.
برای سیل، یک هفته زمان کمی نیست و شاید با مدیریت بهتر منطقه‌ای، خسارات کمتری وارد می‌شد.
یک مساله مهم این است که فقط اعلام پیش‌بینی از سوی هواشناسی برای کاهش خسارت یا جلوگیری از تلفات کافی نیست. قطعا اعلان پیش‌گیری خیلی مهم هست ولی اصلا کافی نیست. برای هر نوع بلای طبیعی از جمله سیل، باید از قبل برای تخلیه و جابه‌جایی مردم برنامه داشت. برای مسدود‌‌کردن راه‌های خطرناک و همچنین یک‌طرفه کردن مسیرهای تخلیه باید از قبل برنامه مدون در اختیار مجریان در سازمان‌های مرتبط باشد. چون قطعا یک هفته (با فرض این‌که ما پیش‌بینی خوبی برای یک هفته آینده داشته باشیم) برای برنامه‌ریزی تخلیه در مقیاس بزرگ کافی نیست ولی برای اجرای مرحله به مرحله تخلیه بر اساس برنامه قبلی کافی‌ست. مثلا وقتی هشدار سیل برای یک منطقه داده می‌شود، پلیس باید بداند کدام راه‌ها باید بسته شوند، کدام منطقه‌ها باید اول تخلیه شوند. مردم باید به کجا منتقل شوند و غیره. بدون برنامه‌های از پیش تهیه شده متاسفانه باید شاهد تصاویر دردناکی از مردم گرفتار روی سقف خانه‌هایشان باشیم.
ارزیابی‌تان از اعلان هشدار نهادهای مسئول در سیل اخیر چگونه است؟
برخی هشدارها جای تامل داشت. مثلا در حین بارندگی شدید هشدار می‌آمد که مردم مثلا غرب پل‌دختر و یا بالادست رودخانه کوهدشت باید منازل خود را ترک کنند. ولی هشدار توضیح نمی‌داد این افراد باید کجا بروند، از کدام راه مطمئن باید بروند و کدام ارگان جابه‌جایی را هماهنگ و اجرا می‌کند. من در صحنه نبودم ولی با توجه به شواهد و تصاویر مخابره شده از خسارت و مردم گرفتار در سیل، به نظر میاد که مدیریت بحران ما دچار بحران مدیریت جدی است. باید از حوادث این چنین درس بگیریم و برنامه‌های مدونی برای مدیریت بحران برای حوادث طبیعی مختلف در آینده داشته باشیم.
چه مکانیزم‌هایی از تغییر اقلیم ممکن است در بارندگی شدید تاثیر بگذارند؟
گرم شدن اتمسفر قابلیت نگه‌داری رطوبت در هوا را افزایش می‌دهد. افزایش رطوبت در هوا احتمال بارندگی شدید را افزایش می‌دهد.
از طرفی مناطق قطبی گرمایش بیشتری نسبت به مناطق استوایی داشته‌اند. با کم‌شدن اختلاف دما بین منطقه قطبی و مدارهای پایین‌تر، باد‌های قطبی که در مدارهای بالای زمین حرکت می‌کنند، گاهی به شکل سینوسی به مدارهای پایین‌تر نزدیک می‌شوند. این بادها به همراه خود اغلب باران یا برف فراوان می‌آورند. طوفان برفی سهمگین زمستان گذشته در آمریکا هم از همین نوع بود.
آیا می‌شود دوره‌های تر و خشک را در آینده پیش‌بینی کرد؟
در طول یک سال یا حتی چند سال خشک هم می‌توان شاهد سیل بود. این اتفاق در جاهای مختلف دنیا قبلا هم اتفاق افتاده است. بر اساس بارش، ما امسال ترسالی داریم. ولی از جهات دیگر از جمله آب زیرزمینی که در این سال‌ها به شدت افت کرده است ممکن است شرایط به حالت نرمال نرسد.
منظور از «دوره» چندین سال یا چند ده سال است، مثلا یک یا دو دهه خشک و یا تر. در حال حاضر مدل‌های پیش‌بینی فصلی سال (یا ماه) خشک و تر دقت بسیار کمی دارند. مثلا با اطمینان نمی‌توانیم خشکسالی یا ترسالی را از ۶ یا ۹ ماه قبل پیش‌بینی کنیم. در بعضی مناطق پیش‌بینی کلی ماه تر و خشک حتی از ۳ ماه قبل هم دقت کمی دارد. این خاص ایران نیست. حتی بهترین مدل‌ها در پیشرفته‌ترین کشورها هم قابلیت پیش‌بینی دقیق فرافصلی ندارند.
به‌طور کلی با یک سیل نمی‌توانیم بگوییم که خشکسالی یا دوره‌ای خشک پشت سر گذاشته شده‌است. همچنین نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم دوره‌ای در آینده تر خواهد بود و یا خشک.
وضعیت آبگیری شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های رو به خشکی در ایران یکی از نکاتی است که این روزها به گوش می‌رسد. از نگاه کارشناسی شما آیا می‌توان چنین نکته‌ای را به فال نیک گرفت؟ ایا دریاچه ارومیه کماکان پرآب خواهد بود یا به زودی بارندگی‌های اخیر نشست می‌کند؟
البته این سیل به تالاب‌ها و دریاچه‌ها جان تازه‌ای می‌دهد و این خبر بسیار خوبی‌است. ولی دقیقا به همان دلیل که در چند سال اخیر شرایط بدی داشتند، متاسفانه اگر این بارندگی‌ها تکرار نشوند، به همان شرایط باز‌خواهند گشت. مشکل اصلی این است که در خیلی مناطق مانند حوضه ارومیه مصرف آب ما خیلی بیشتر از آب تجدید‌پذیری است که طبیعت در اختیار ما قرار می‌دهد. به این شرایط ورشکستگی آبی می‌گویند.
متاسفانه ما با این نوع خشکسالی درگیر هستیم و سیل‌های این چنین هرچند مرهمی بر زخم هستند، ولی مشکل ورشکستگی آبی و خشکسالی انسانی ما را حل نمی‌کنند.
البته این مختص به ایران نیست. در جایی که من زندگی می‌کنم، جنوب کالیفرنیا، با همین مساله خشکسالی انسانی رو‌به‌رو هستیم. اینجا هم یک منطقه نیمه خشک آن‌قدر توسعه یافته که حتی اگر ترسالی شدید هم داشته باشیم، باز هم باید آب از شمال کالیفرنیا و رودخانه کلورادو وارد کنند تا نیاز آبی تامین بشود. به همین دلیل در سال‌های گذشته برنامه‌های زیادی برای کاهش و مدیریت مصرف به اجرا گذاشته شده‌است.
ما هم نیاز جدی و فوری به یک برنامه حساب شده برای کاهش و مدیریت مصرف آب در ایران داریم.
دستاورد عمده سیل اخیر برای وضعیت و سرانه آب زیرزمینی در ایران چه بود؟
باید آمار آب زیرزمینی را بررسی کرد تا بتوان به این سوال جواب داد. من به این آمار دسترسی ندارم. قطعا سطح آب زیرزمینی در مناطق پر باران بالا خواهد آمد ولی با یک سیل، سطح آب به متوسط دراز‌مدت نخواهد رسید. به‌ویژه این‌که سطح آب زیرزمینی در سال‌های اخیر افت شدیدی داشته است. همچنین در خیلی مناطق ایران مثل سیستان بارندگی خیلی زیاد نبوده و مشکل آب زیرزمینی همچنان ادامه خواهد داشت. در عین حال اگر هم سطح آب زیرزمینی به مقدار قابل توجهی افزایش پیدا کند، بدون تغییر در الگوی مصرف آب زیرزمینی، باز هم به شرایط قبلی یا بدتر باز خواهد گشت.
در جریان سیل اخیر شایعه‌ها و نکاتی در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد، می‌توانید به عنوان یک کارشناس بفرمایید که مهمترین شایعات و حرف‌های غیرعلمی عنوان شده در سیل اخیر چه بوده است؟
شایعات که زیاد بود! در جایی خواندم که این به دلیل باروری ابرها در ایران ایجاد شده و یا این‌که کشورهای دیگه عمدا چنین بارندگی را ساخته‌اند.
ایجاد سامانه بارشی حداقل الان از نظر علمی و در این مقیاس بزرگ امکان‌پذیر نیست. این بارندگی که کشورهای زیادی از یونان تا ترکیه، عراق و ایران را تحت‌تاثیر قرارداد، قطعا یک پدیده طبیعی است که در آینده هم تکرار خواهد شد. قانون طبیعت می‌گوید هر اتفاقی که در گذشته افتاده، در آینده هم دوباره رخ خواهد داد. پس بهتر است از همین الان به فکر سیل بعدی باشیم.
به عنوان یک کارشناس سدسازی بیشتر را توصیه می‌کنید؟
در مناطق خشک و‌نیمه خشک مدیریت آب تا حدی وابسته به سد هست که البته در کنترل سیلاب هم سدها نقش مهمی دارند. ولی به نظر من در خیلی از مناطق ما در سدسازی افراط کرده‌ایم. امیدوارم که از این سیل به عنوان بهانه‌ای برای ساخت بیشتر سد استفاده نشود.
سیلاب‌ها در همه جای دنیا خسارت می‌زنند و حتی پیشرفته ترین کشورها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به تازگی سیل بزرگی منطقه وسیعی از «میدوست» آمریکا را تحت تاثیر قرار داد ولی این باعث نشد که صحبت از سد یا سدهای جدید آغاز شود. امیدوارم ما هم از نگاه سازه‌محور فاصله گرفته و راه‌کارهای غیر سازه‌ای مثل آبخیزداری و کاهش الگوی مصرف را جدی‌تر بگیریم.
