آیین کهن جمعه «آب‌درازه»
کاشان فردا – با اعلام مسئولین و شورای روستای آذران آیین جمعه آب‌درازه، آیین کهن ملی صبح جمعه ۱۷ خردادماه برگزار می‌شود.
گرچه جشن آبریزگان جشنی فراموش شده در میان ایرانیان مسلمان است، اما می‌توان ادعا کرد که هنوز یک صورت زنده از این جشن به صورت سالانه اجرا می‌شود. آیینی که ریختن آب بر آیین‌گزاران از ارکان اساسی آن است.
جمعه آب درازه که در چشمه‌ای از کوهستان‌های اطراف روستای آذران در غرب کاشان برگزار می‌شود، گویا تنها بازمانده جشن آب‌پاشان در میان ایرانیان مسلمان است.
این مراسم که معمولا در جمعه اواخر اردیبهشت یا ابتدای خردادماه برگزار می‌شود، سال گدشته در پنجم خرداد برگزار شد و نسبت به سال‌های قبل با استقبال بیشتری روبه‌رو بود. شاید اندک اطلاع‌رسانی که در این باره شده بود بر اقبال مردم مناطق دیگر به این آیین افزود.
منطقه برگزاری آیین دربردارنده، چشمه و شکافی مورد احترام است که مردمان روستا کم‌کم از چاشت تا حدود ظهر سوار بر ماشین و موتورسیکلت خود را به این مکان می‌رسانند.
موقعیت آب‌درازه فرح‌بخش و باصفاست. چشمه از کمرگاه تپه‌ای با شتاب به پایین می‌ریزد، و تصویری از آبی دراز به دست می‌دهد، آن‌گاه در همان محوطه درختان دره __ که سایه‌بان آیین‌گزاران است __ را سیراب کرده و پس از طی مسیری چند کیلومتری، به سدی کوچک ریخته و سپس به مصرف کشاورزی اهالی آذران می‌رسد.
بیشتر بخوانیم:
+ جشن پنجه جشن باستانی ایران
امروزه تعداد کمی از این‌گونه آیین‌های ایرانی با درون‌مایه فرهنگ زرتشتی در ایران شناسایی شده‌اند که وجه شاخص آن‌ها برگزاری با تاریخ شمسی است. برخی از آن‌ها را تغییر زیاد داده‌اند، از این رو باید به سختی عناصر ایرانی را در بین عناصر برجسته شده اسلامی جست‌وجو کرد. مانند جمعه قالی‌شویان مشهد اردهال، اما آب‌درازه فرق می‌کند.
آن‌چه در این میان اهمیت بسزا دارد، مانایی چنین آیینی در یک روستای دورافتاده فاقد امکانات است. درست است که این دورافتادگی می‌تواند یکی از دلایل بکارت این آیین باشد، اما کم نیستند روستاها و شهرهای دورافتاده‌ای که این آیین‌ها را به کلی فراموش کرده‌اند. پس باید ببینیم که چه چیزی باعث مانایی چنین آیینی شده است؟
یکی از دلایل مربوط به موقعیت آن است. محور این آیین موضع و چشمه‌ای طبیعی و مانا است و هزاران سال است که به همین گونه فیاض بوده است، و همانند بنایی مذهبی نیست که با نسخ دین، رو به ویرانی نهاده و فراموش شود.
عنصر بعدی؛ همین چشم‌انداز طبیعی و بکر و زیبای چشمه است که در فصل بهاران محیطی زیبا برای دورهم‌آمدن است، منطقه‌ای بکر برای گذران روزی بهاری در دامن طبیعت و آب و گیاه.
علت دیگر در ماهیت آیینی جمعه آب‌درازه است؛ طلب باران که انگیزه اصلی برگزاری این مراسم است، برای مردمان کشاورز منطقه خواسته‌ای نیست که به دین و آیین خاصی منحصر باشد، بلکه دغدغه‌ای همیشگی است، زیرا زندگی آن‌ها وابسته به بارندگی است، هم برای سرسبزی و رشد بهتر محصولات، و هم برای زایندگی چشمه‌سارها و قنات‌ها که به سیراب‌شدن مزارع و باغ‌ها می‌انجامد.
اما علت دیگر، تنیدگی هزاران ساله این آیین با روح مردم آبادی آذران است. این مهم‌ترین و اصیلترین آوردگاه مردم آبادی است و پیر و جوان و خرد و کلان را دور یک سفره و در مجمعی فرهنگی و معنوی گرد می‌آورد. سفره‌های کوچک و بزرگ گستره می‌شود و اعضای فامیل و دوستان و آشنایان و حتی میهمانان ناآشنا گرد هم می‌آیند.
ابتدا آتش برای پخت آش آماده می‌شود و سپس آتش‌های دیگر افروخته می‌شود برای تهیه چای و گرم‌کردن غذا. هر گوشه دسته‌ای از مردم نشسته‌اند و خوردنی‌های متنوع نوش‌جان می‌کنند.
بعد از نهار نوبت تماشای تعزیه است. تعزیه علی‌اکبر که از رنگ و لعاب اسلامی این آیین نشان دارد، مردم و به ویژه کودکان و پیران بر گرد میدان تعزیه جمع می‌شوند.
اما حین تعزیه نیز تنقلات به راه است، تعزیه با شهادت علی‌اکبر به پایان می‌رسد، اما با پخش آش رشته صحنه تغییر کرده و سپس هیجانی بی‌باکانه آغاز می‌شود و مردم ظرف‌هایی بزرگ و کوچک در دست گرفته و از آب چشمه آب درازه پر می‌کنند و بی‌پروا بر هم می‌پاشند. اینجا دیگر جشن اصیل ایرانی است، شادی‌افزا و گوارا.
خرد و کلان و کوچک و بزرگ نمی‌شناسند و همه را خیس می‌کنند، البته این آب‌پاشی هزل و بی‌حساب نیست، بلکه درون‌مایه‌ای جادویی و به تعبیر اسلامی‌اش “تعویذی” دارد: جادوی باران.
این پایان جشن آبریزان نیست، بلکه در راه بازگشت نیز گروهی بر سر جوی قناتی ایستاده‌اند تا همه آیین‌گزاران و عابرانی را که در راه بازگشت به روستا هستند خیس کنند، کاری که گذشته‌ای نه چندان دور در دروازه روستا بر سر واردین می‌آوردند. هیجانی برای تحریک نیروهای آسمانی به برکت‌بخشی و حاصل‌خیزی.
محمد مشهدی نوش‌آبادی
کانال مرکز کاشان‌شناسی دانشگاه کاشان
از این نویسنده:
+ زندگی در میدان مین
+ «نوش‌آباد»، «اَنوش‌آباد» یا «شهر انوشیروان»
+ بدرود معلم دوست‌داشتنی
+ قله «وشاق» دژ تسخیرناپذیر
+ فقدان نمادپردازی در آیین‌های سوگ‌واری امروزین
