حمام گذرنو، زوال بی‌صدای بیش از دو قرن اصالت و سنت
کاشان فردا – با این که سال‌ها از تعطیلی‌اش می‌گذرد؛ اما سردرِ گچ‌بریِ زیبایش از برو و بیای آن در گذشته حکایت دارد. برای نسل ما که بیش از سه و یا چهار دهه از عمرش را نگذرانده، شاید جالب باشد که بدانیم بازار «گذر نو» کاشان هم برای خودش حمام داشته است.
حمام گذرنو، با قدمتی شاید فراتر از عهد قاجار
قدیم‌ها برای ساختار «گذر» این جور تعریف شده بود که حمام، مسجد و آب‌انبار سه عنصر تشکیل‌دهنده یک گذر هستند و در بازار یا محله «گذرنو» کاشان هم این سه عنصر به چشم می‌خورند.
نشان به آن نشان که حدود ۱۰۰ یا ۱۵۰ متر پس از ورود به بازار گذرنو کاشان، در سمت راست بازار، به یک درگاه و ورودی با سردری گچ‌بری‌شده و زیبا برمی‌خوریم که تاریخ بازار کاشان از این جا به عنوان «حمام گذرنو» یاد می‌کند و کمی بالاتر هم آب‌انباری واقع شده است که تاریخ حک‌شده روی کتیبه آن ۱۲۴۲ قمری (۱۲۰۵شمسی) را نشان می‌دهد. تاریخی که برخی، از جمله حسن نراقی در کتاب «آثار تاریخی کاشان و نطنز»، معتقدند همان سنه برپاکردن حمام در حوالی حکومت فتحعلیشاه قاجار است و هر دو را شخصی به نام «حاج سید حسین عطار» ساخته و وقف کرده است.
برخی دیگر البته مانند غلامحسین سربلوکی، پژوهشگر تاریخ شفاهی کاشان معتقدند قدمت حمام ارزشمند و زیبای گذرنو بیش از ۲۰۰ سال است و چون علت نام‌گذاری گذرنو پس از زلزله سال ۱۱۹۲ قمری و مرمت و احیای شهر پس از زلزله است، و گذری نو در این قسمت از بازار کاشان برپا شد، پس بعید نیست که قدمت این حمام شاید به قبل از قاجار برسد. وی در ادامه می‌گوید: حدود ۴۰ سال است که این حمام بلااستفاده مانده است اما در زمان حیات و رونق خود، خیلی پرمشتری بود؛ چون بازار مکانی پرتردد و مرکز تجارت بود و علاوه بر بازاری‌ها، مردم و مشتری‌ها هم که از شهرهای اطراف به قصد تهیه مایحتاج و فروش کالا به کاشان می‌آمدند از این حمام استفاده می‌کردند.
زوال حمام گذرنو، پس از درگذشت مرحوم رضوانی‌تبار
به گفته سربلوکی، استاد احمد حمامی که حدود نیم قرن پیش در گذرنو دکان سلمانی داشت، سال‌ها در این حمام به شغل دلاکی هم مشغول بود؛ اما آخرین مالک حمام گذرنو کسی نبود جز «مرحوم احمد رضوانی‌تبار» که گویا پس از درگذشت وی و از رونق افتادن حمام‌های عمومی شهر، فعالیت حمام گذرنو نیز تعطیل شد و به رغم تاریخی بودن و معماری و تزیینات زیبای داخل حمام، به تدریج متروکه شد تا در گذر دهه‌های اخیر زخم‌هایی عمیق هم به جهت فراموشی آن بر پیکرش فرود آید.
بر اساس پژوهش محمود ساطع، فعال حوزه مردم شناسی کاشان، حمام گذرنو گویا تا سال ۶۷ نیز به فعالیت خود ادامه می‌داد تا این که پس از بروز برخی اختلافات میان شبکه بهداشت شهرستان و اداره میراث فرهنگی و همچنین کسادی و از دست رفتن رونق فعالیت و دو سال بعد نیز با درگذشت مالک حمام؛ یعنی مرحوم رضوانی تبار، «حمام گذرنو» رو به زوال گذاشته و فعالیت آن برای همیشه پایان می‌پذیرد.
به روایت غلامحسین سربلوکی، در سمت دیگر کاشان قدیم – جهت مخالف محله پشت مشهد – حمام‌های عمومی معروفی مانند حمام گذرنو، حمام محله طاهر و منصور و حمام پنجه‌شاه، اسم و رسم خاصی داشتند تا این که در اوایل دهه ۳۰ با اقدام شهردار وقت یعنی مرحوم جواد عطارها همه حمام‌های عمومی شهر با یک تحول بهداشتی بزرگ روبه‌رو شدند و آن هم حذف خزینه و افزودن عنصر دوش به حمام‌ها بود. اقدامی که البته با مقاومت شدید برخی قشریون، طبقه عوام و کم‌سواد همراه بود اما حمایت عالم و مجتهد بزرگ کاشان، مرحوم آیت‌الله آمیرسیدعلی یثربی از این تحول بزرگ، حجت را بر همه تمام کرد تا با جبر و فشار و قوه قهریه هم که شده است، بساط ابتلا به بیماری‌های مختلف در حمام‌های عمومی برچیده شود.
سال ۸۳ و ثبت حمام در فهرست میراث ملی
مهدی هوشمندی‌نژاد کارشناس حوزه بافت تاریخی هم در بیان آمار و اطلاعاتی از این اثر می‌گوید: اگر چه حمام گذرنو کاشان در حدود سه دهه است که تعطیل شده و به این دلیل که نه خود وراث مایل به احیا هستند و نه اقدام عاجلی برای واگذاری انجام می‌دهند، روز به روز در حال تخریب بیشتر است؛ اما به سبب ارزشمندی در سال ۸۳ با شماره ۱۱۵۷۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
وی معتقد است این نگرانی وجود دارد که در صورت واگذاری به مالک جدید، منافع اقتصادی صرف باعث شود تا کل فضای فیزیکی این حمام به سبب موقعیت ویژه در ضلع شمال شرقی میدان کمال‌الملک تخریب و به مجموعه‌ای تجاری تبدیل شود. این در حالی است که حمام کوچک این مجموعه تخریب شده اما حمام بزرگ که بر خلاف روال قدیم، در طول هفته آقایان از آن بیشتر استفاده می‌کردند، کماکان سرپاست.
به گفته هوشمندی‌نژاد، ورودی اصلی حمام با آن گچبری زیبا در بازار گذرنو واقع شده و خروج از آن نیز از طریق دری که در گذشته در کوچه کناری حمام و منتهی به میدان کمال‌الملک قرار داشت، امکان‌پذیر بود. وی ادامه می‌دهد: در حمام گذرنو، پلان سربینه شکل هندسی هشت ضلعی دارد و سقف گنبدی آن با آجر و رسمی‌بندی و کاشی‌کاری مَعقِلی تزیین شده است و پایه‌های آن روی ستون‌های سنگی قرار دارد.
وی همچنین معتقد است در بدنه برخی قسمت‌های حمام، قبلاً کاشی‌های زیبای قاجاری به کار رفته بود؛ اما وقتی در ابتدای دهه ۳۰ اداره بهداشت کاشان الزام می‌کند که خزینه حمام‌های عمومی باید حذف و بهداشتی شوند، کاشی‌های زیبای قدیمی را از بعضی بدنه‌ها جدا و به جایشان کاشی‌های جدید و فاقد ارزش نصب می‌کنند و البته سایر کاشی‌های به‌جا مانده هم به مرور زمان به تاراج می‌رود.
بعداز سربینه؛ یعنی رختکن، به فضای میان‌در و گرمخانه می‌رسیم که در فضایی با متراژ تقریبی ۷ در ۱۰ متر و با چهار ستون واقع شده است که کنار آن نیز یک خزینه و اتاق تنظیف وجود دارد. حمام کوچک نیز چون به زمین بایر پشت «حمام گذرنو» وصل بوده، ویران و مخروبه شده است.
حمام گذرنو و موزه فرش کاشان، شاید وقتی دیگر
اما گویا در طول حدود دو دهه اخیر اقداماتی نیز برای احیای حمام گذرنو کاشان توسط شهرداری در جریان بوده است. سید مهدی رضوی‌زاده مسؤل سابق حوزه گردشگری شهرداری کاشان در این باره می‌گوید: این حمام تاریخی و زیبا بین ۲۵ تا ۳۰ سال پیش هم فعال بوده است و چون بعد از درگذشت مالک آن؛ مرحوم حاج احمد رضوانی‌تبار کسی یافت نشد تا مانند گذشته امور آن را مدیریت کند، حمام کم‌کم رو به انزوا و تعطیلی رفت. حمام گذرنو دو بخش دارد: حمام کوچک که قدیمی‌تر است و حمام بزرگ‌تر که بعد‌تر ساخته شد و جدیدتر است. پشت حمام نیز زمین بایری است که به آن «چاله حمام» می‌گویند.
رضوی‌زاده در مورد نخستین اقدامات پیرامون احیای این حمام می‌گوید: در حدود ۳۰ سال قبل، زمانی که آقایان ناظم رضوی و امینیان به ترتیب در سمت شهردار و مسؤل اداره میراث فرهنگی کاشان به فعالیت مشغول بودند، ایده و پیشنهادی مطرح می‌شود تا با تخصیص اعتباری در حدود ۳۰۰ میلیون از سوی یکی از وزارتخانه‌ها، حمام گذرنو تملک و بازسازی شود تا سپس بتوان «موزه فرش کاشان» را در این مکان دایر کرد. ایده بدی هم نبود چون کاشان شهر فرش است و بازار کاشان هم از قدیم محل اصلی خرید و فروش فرش‌های نفیس این شهر بوده.
به گفته رضوی‌زاده، در آن مقطع به عملی شدن این ایده اهتمامی نمی‌شود و مدیران بعدی شهرداری و میراث کاشان نیز چندان پیگیری نمی‌کنند تا این که در دوره قبلی مدیریت شهری کاشان حوالی سال‌های ۹۴ و ۹۵ بنا شد یک سرمایه‌گذار برای احیای حمام و همچنین استفاده از زمین بایر پشت آن برای احداث پارکینگ پیش‌قدم شود.
حتی توافقاتی هم با سرمایه‌گذار صورت گرفت و پیش‌نویسی هم برای همکاری تهیه شد اما با تغییر شهردار منطقه یک کاشان یعنی منطقه تاریخی- فرهنگی، این بار هم موضوع موزه فرش در حمام گذرنو ابتر می‌ماند.
وی معتقد است در دوره قبلی مدیریت شهری کاشان، ورّاث حمام گذرنو برای واگذاری این اثر بر اساس توافق و قیمت کارشناسی به شهرداری یا هر فرد دیگری آماده بودند و اکنون هم به نظر می‌رسد مانعی بر سر راه واگذاری قانونی این حمام تاریخی به یک نهاد یا افراد دلسوز تاریخ و فرهنگ کاشان وجود ندارد.
«میعادگاه خشم» و لوکیشنی برای فیلم مطلبی
حمام تاریخی گذرنو کاشان هم البته یکی از بناهای این شهر است که جدا از هنر معماری و کاشی‌کاری، درآن ردی از هنر هفتم هم می‌توان یافت. در سال ۱۳۵۰، سعید مطلبی بخشی از سعید مطلبی را با حضور فردین، ایرج قادری، داوود رشیدی و بهزاد فراهانی -که داستان ملودرامش در کاشان می‌گذشت- در حمام گذرنو تصویربرداری کرد.
در این سکانس، «قدم» با بازی فردین در حالیکه به دنبال قاتل همسر خود می‌گردد و بر اساس یک نشانی گمان می‌برد «هاشم» با بازی داوود رشیدی همان قاتل است، او را در حمام گذرنو پیدا می‌کند اما از اواسط فیلم مشخص می‌شود قاتل کسی جز پسر هاشم، «نظر» با بازی بهزاد فراهانی نیست. بخش عمده‌ای از سکانس‌های میعادگاه خشم از اواسط فیلم تا انتها، در کوچه پس کوچه‌های بافت تاریخی کاشان و محله سلطان امیراحمد تصویربرداری شده است و به نظر می‌رسد تنها تصویری که از رزوهای رونق حمام گذرنو در دست داریم همان صحنه‌هایی باشد که در روایت مطلبی می‌بینیم.
مهدی سلطانی‌راد – پایگاه خبری شهران
از این نویسنده:
+ «درب باغ» و آن زمین والیبال
